Manuel Gallego: sobre o esencial

O bras tan importantes como o Museo das Peregrinacións de Santiago, a sede da Xunta en Pontevedra, a casa para o presidente, o concello da Illa de Arousa ou o Museo de Belas Artes da Coruña levan a súa sinatura. Foi profesor universitario e moitos considérano o seu mestre. Non só é un arquitecto moi respectado, tamén é unha persoa moi reflexiva e crítica, como todo profesional que trata de achegar algo á sociedade. Este carballiñés vai á cerna das materias, propio da perspectiva que dan os anos. É quen de conducir sempre a conversa cara ás cuestións esenciais e propias da condición humana. —Atopámonos nun tempo de inquedanza mundial debido á crise da Covid-19. Pensa que cambiaremos a nosa forma de vivir ou, de atoparse unha vacina, continuaremos como antes? Aprenderemos algo? Eu penso que se hai vacina todo seguirá igual. Todo dependerá de que non continúe, que non debería seguir, da presión que faga a sociedade. Soamente coa presión da cidadanía poderemos cambiar, se non, seguirá igual. Seguirase organizando o mundo coa mesma orde económica e social, véxoo inamovíbel, aínda que se intente mudar. —É pesimista? Niso son un pouco pesimista. Os que dirixen o sistema non van mudar por unha situación como esta. Só teño confianza na demanda dos cidadáns e das cidadás e de que se tome conciencia. Penso que debería mudar, pero iso non ten nada que ver coa realidade, que desgraciadamente non vai ser así. —O "estar xuntos" fíxonos progresar como especie. Nestes días atopamos moitas dificultades para relacionarnos entre nós. Penso que non é "estar xuntos", é mais ben a dependencia que temos uns doutros. Os seres humanos precisamos dos demais. O home como individuo, un a un, non é nada. Precisámonos para producir cultura e para facer sociedade, esta é a cerna da vida. O ser humano é un ser social. Vivir en sociedade é consubstancial ao ser humano. Na actualidade atopámonos, máis que coa dependencia, co control. Véxoo negativo porque cada vez menos controlan a máis, nunha sociedade organizada desde unha actitude moi insolidaria. Os intereses de moi poucos, pero moi fortes, son os dominadores. E iso pode cambiar? Claro que pode cambiar! Pero ten que ser un cambio radical, e non vexo ánimos. A non ser que sigan as cousas de maneira tan dramática. Non somos conscientes da situación porque vivimos no presente. Como veu tan rápido, pensamos que se vai ir igual, estamos como nun soño. Se chega unha vacina, algo diso pasará. Se non... botémonos a tremer. —Na Galiza temos dous modelos de habitar moi diferentes, de maneira compacta, en vilas ou cidades, e en vivendas diseminadas no territorio, unha fórmula moi criticada pola súa dependencia do coche. O virus semella que lle está dando pulo a este último. Pode ser, pero non sabemos como respondería se houbese un sistema social máis organizado desde o punto de vista sanitario. O habitar de forma dispersa, metidos na natureza e espallados; ese modelo, non ten por que fracasar. Tanto un modelo como o outro teñen as súas virtudes. Vivir en vilas e cidades permite a asistencia máis fácil e eficiente. Porén, o coche foi un instante na evolución do mundo e tende a desaparecer. Estase sostendo por intereses económicos. Fabrícanse coches, constrúense autoestradas, estase fomentando o negocio do vehículo. Aínda que é indiscutíbel que foi un avance no seu momento. O modelo de cidade compacta ou o de vivir espallados no campo é indicativo dunha cultura. A cultura reflexa a historia que a formou e o hábitat que a facilitou. O ser humano vive en comunidade, organízase, acumula experiencias e crea coñecemento. Somos capaces xuntos de interpretar o mundo. Cada cultura exprésase de maneira diferente. Temos unha lingua e unha paisaxe propias. Se aquí non nacese auga en calquera sitio, se non hubese moitas terras de cultivo, non agromaría a agricultura e a cultura que temos. Pero poden nacer outras formas de hábitat concentrado. A creatividade humana sempre deu solución aos problemas, non o vexo tan dramático. Eu sería prudente e non empezaría a cambiar o modelo de habitar. Hai que cambiar! Pero por outras razóns, non hai dereito a que se especule, por exemplo. Precisamos cambiar para vivir máis felices, ser máis creativos e máis alegres. Cambiar para que os vellos e os nenos, os máis vulnerábeis, poidan defenderse. Sen os nenos e os anciáns, se só sobreviven os máis fortes, a complexidade social desaparece. —Se vivimos metidos na natureza, cre vostede que é posíbel unha nova ruralidade? O rural cambia como a cidade. Atopámonos nunha ruralidade postindustrial, que contamina tanto como a cidade, coa utilización de fertilizantes e a explotación intensiva. Hoxe en día, vas á aldea e non ten nada que ver. Cando eu era neno, tornábase inconcibíbel ter o pan feito na porta da casa e case non se usaba o diñeiro, tiñamos unha economía de troco. Todo cambiou. O mundo rural está esquecido desde hai 30 anos. Poderá haber un novo rural pero será urbano tamén, non haberá diferenzas. O rural na actualidade é un produto de consumo máis, vaise para ver a paisaxe. Din algúns: "Que non o toquen!", mais iso é un disparate, todo evoluciona e cambia, o rural tamén. Pero cando non se sabe como pode cambiar, por outro lado, preferimos que non o toquen. Estamos a falar de núcleos rurais cando xa ningún é rural. As aldeas están en ruínas, ou ocupadas por vellos, ou ocupadas por fillos de parentes que viven en Barcelona e pasan alí tres días. Por desgraza, hai moi pouca xente nova con iniciativa. Cando un se fai vello vólvese máis radical, e, por outra parte, máis comprensivo. Cun mesmo é máis radical e é máis comprensivo cos demais. O rural na actualidade é un produto de consumo máis, vaise para ver a paisaxe —O virus reactivou o debate da mobilidade debido ás dificultades co transporte público, hai quen aposta polo vehículo privado e quen prefire a bicicleta ou andar. A min gústame andar. Está ben que a xente ande, é san e non contamina. Eu defendo que se use a bicicleta tamén, pero con lóxica, que non se mesturen nun mesmo sitio diferentes velocidades. É necesario combinalo en grandes distancias co transporte colectivo, non hai outro modo. Se tes un transporte público ben organizado, podes fomentar máis áreas peonís e ter menos coches, o que se leva dicindo desde hai 50 anos. Acabarase impoñendo, os rapaces van asumíndoo. O tren mudou a forma de relacionarse. Eu antes non utilizaba este transporte para ir a Ourense, era unha viaxe longa e incómoda, agora vou nel. Collo o tren e vou lendo, falando, vendo a paisaxe, é unha marabilla. Chegas antes que indo en coche. Transformou a forma de ver o territorio, fixo da Galiza unha soa cidade. Os percorridos son como os dunha gran metrópole. Ir a Ourense é menos tempo que cruzar París. —As rúas están ateigadas xa que, por respectar o distanciamento social, precisamos máis espazo público para movernos. Algúns concellos están habilitando espazos dos coches para as persoas. Esta demanda durará? Certo, hoxe hai unha gran demanda de espazo público, debido a estar confinados tanto tempo. A xente está ansiosa de saír e de ver. Non se sabe como continuará isto, pero ao mellor serve para demandar outra forma de vida, que bo sería, non? Penso que fai falla na Galiza máis espazo público. Estiven hai anos na Bretaña, chamoume a atención a riqueza do espazo en prazas e paseos, cousa que aquí non hai, salvo algunhas excepcións. Reflexionando sobre isto, na Coruña, o único espazo público urbano é a praza de María Pita. A praza ordena a cidade desde o público, enlaza a parte vella e a nova, articula. É un lugar para reunirse, próximo ao mar, onde se poden sentar os vellos a que lles dea o sol e xogan os nenos sen perigo. Ademais, conta cun elemento representativo como é a casa do concello. Resulta un espazo indefinido, como unha bandexa, onde pode ocorrer de todo: hai liberdade. Os outros espazos da cidade son conquistas da sociedade de lugares que non estaban pensados para iso. —Con media humanidade recluída na súa casa, estase debatendo moito da flexibilidade na vivenda, que as nosas casas sirvan para moitas cousas. Penso que a flexibilidade é unha condición de toda arquitectura nova. —Pero non é algo novo, na súa propia vivenda, en Oleiros nos anos 70, xa falaba desa idea. Certo. As ideas propias hai que experimentalas primeiro nun mesmo. O habitar ten moi poucas actividades fixas, son as primarias da vida, esas hai que revolvelas: comer, ter auga, descansar, estar só ou estar acompañado. Estás movéndote nun esquema de prioridades vitais, o resto debería ser liberdade, que cambie coa vida. Porque a vida cambia, os nenos crecen, marchan... tense que poder adaptar. A vivenda é igual que un territorio, imos construíndoa ao longo da vida. Hai que ter unhas regras moi claras que garantan o fundamental e, o resto, hai que deixar que a persoa o use a recree, que sexa feliz. Agora estase traballando moito desde a casa, debería ser un tema de atención. A sociedade debería preguntarse como estamos controlados pola tecnoloxía. Tomei moi en serio a corentena, debido á miña idade, pero puiden pasala na miña casa, saía ao xardín e desfrutaba da sombra dun carballo, pero son unha excepción. Hai moita xente que viviu a corentena nun barrio da cidade cos coches botándolle fume nas fiestras, sen ver a luz do sol, e aínda por riba ter que traballar no mesmo sitio, tivo que padecer unha gran carga. O traballo na casa pode ser unha desgraza. —Ou unha condena, como quen está preso, pérdese a noción do tempo. E se iso se produce nun sitio pequeno e incómodo, é gravísimo. Moverse polo mundo son parénteses, percíbese o cambio. Se non, non hai tempo. Faime reflexionar: a onde conduce isto? Conduce a un espazo irreal, á virtualidade. Hai quen fala de que o espazo público xa non ten corporeidade física, pasou a ser os medios de comunicación. Vivimos en contextos virtuais. A min todo o que sexa contacto coa experiencia real paréceme fundamental. Aínda que o virtual é un mundo grande e importante, que non sabemos que será, tómoo con moita cautela. Pode ser un paso máis cara á destrución da persoa, da capacidade de ter identidade e criterio. —A vivenda, por desgraza, está moi condicionada polo mercado inmobiliario. Como é un ben social, pode ser obxecto de especulación. Hai que controlar a especulación. No mundo rural non había especulación. Ninguén especulaba con facer unha casa, era unha necesidade. Resolvíase a necesidade sendo partícipe do proceso construtivo, man a man co construtor. A comunidade compartía unha cultura e unha tradición, todo o mundo sabía que había que facer, e as modificacións eran persoais. Case costa pensar que se poida construír dese modo. Hoxe en día xa é outro mundo. A arquitectura ten que ter obxectivos prioritarios, non se pode esquecer que cómpre resolver unha necesidade. O protagonista ten que ser o ser humano. —Unha enfermidade como a tuberculose din que foi un dos factores que mudaron a arquitectura de hai 100 anos, facendo espazos con máis luz natural e aire limpo. As teorías hixienistas mudaron a nosa forma de pensar, pode suceder algo semellante con esta pandemia? Ademais diso, había un impulso moi forte que foi o espírito científico. Confiábase no progreso, en que o ser humano melloraría sempre. Críase que a máquina igualaría as diferenzas sociais, e permitiría a liberdade das persoas, pero non foi así. Tiñan o desexo de racionalizar o habitar, e esa racionalidade fixo que ás veces se reducise a realidade a esquemas. Eses esquemas foron simplificadores. Aínda así, preocupáronse pola iluminación das vivendas, pola presenza de zonas verdes e a regulación do tráfico. Axudouse a mellorar a vida. Deixouse de confiar no progreso, atopámonos na posmodernidade, por iso eu sigo sendo moderno. Continúo crendo no progreso. Penso que o ser humano ten capacidade de mudar o seu mundo, son optimista, pero doutro modo. É curioso que as crises axuden a reivindicar cambios na sociedade. Deberiamos esixir a previsión destas cousas. A maior ensinanza penso que foi a de descubrir, de novo, a fraxilidade da vida. Se o ser humano verdadeiramente evoluciona debería defender os máis vulnerábeis. Necesitamos prever. Non se pode seguir explotando a natureza, o medio, as cidades, e que se poida vivir nesta orde de forma acrítica. —Por ir rematando cunha visión do futuro: Pode ser a sustentabilidade un concepto que mude a forma de pensar a arquitectura e o urbanismo? Chámame a atención a sustentabilidade, e ao principio era moi reticente porque parecía outro slogan máis para vender o produto. Pero se vas ao fondo, engloba case un credo. É esa necesidade que ten o ser humano de traspasar as cousas. Representa que o ser humano é consciente de que quere ser solidario coa vida. Sempre existiu a sustentabilidade, o mundo rural era sustentábel. Actualmente gástase moita enerxía, contamínase, contribúese ao cambio climático... é un círculo que hai que parar. Se a sustentabilidade está antes que o urbanismo, antes que a arquitectura, se está na cabeza da xente, pode ser unha nova ideoloxía. Podería ser unha nova escala de valores. Ten un gran contido político. Como actitude previa da vida paréceme ben. Desconfío das etiquetas. Estou farto de que lle poñan disfraces ás mesmas cousas. A sustentabilidade como certificado para vender o produto non me ten interese ningún. Pódese mellorar a vida, a cidade, o transporte, a relación cos veciños, a pobreza ou a ignorancia? Pódese solucionar algo producindo máis e máis e máis? Se non ten solución, haberá que cambiar a escala de valores. Ao final, o único importante é o respecto polas persoas e o respecto pola vida, algo tan primario. Nada máis. Non cabe dúbida de que teño 84 anos.