Manuel Darriba: A voz heterodoxa

-Como foi o proceso de escrita desta novela? Hai un salto respecto das anteriores… Foi moi longo no tempo. É un libro que estivo gardado nun caixón durante oito anos, con períodos nos que descansou. A forma foi variando moito porque eu ademais en paralelo fun publicando outros libros. Foi cambiando a orientación sobre que facer. -Ganzúa é un escritor fracasado que observa suicidas. Como xorde este personaxe? Cando pensamos que o autor se proxecta nas súas obras, creando trasuntos del mesmo, podemos dicir que neste caso se axusta á realidade. Eu recoñezo a miña mirada en Ganzúa. Cando era máis novo era Ganzúa e despois, canto maior, máis me gustaría ser como o doutor Daniels. Recoñézome nos dous personaxes, que poderían ser o mesmo en idades distintas. -Nas súas obras, en xeral, a palabra ten moito peso. Os personaxes, máis que falar, sentencian. E máis nesta. Ademais dun recurso estilístico, pode ser un xeito de reivindicar a palabra? Para min é iso, si. De feito, como dicía, as miñas perspectivas e intencións con esta obra foron cambiando e foron desembocando nun obxectivo moi claro, que é crear un territorio lingüístico propio. Niso busquei maior radicalidade que nas obras anteriores. Para min iso significa que a novela funcione coas súas propias regras, que se mida con ela mesma, nun novo territorio. E iso reflíctese nos diálogos, que son deliberadamente antinaturalistas, antirealistas. Teñen, si, un punto teatral, sentencioso, na busca dun distanciamento brechtiano que trata de procurar a verdade de certas cousas, de certos sentimentos, de certos modos de estar no mundo. -Esta obra é como un camiño de chegada desde O bosque é grande e profundo e Elefante. Hai como unha continuidade e un avance estilístico… Ten que ver co que dicía da construción dun territorio propio. A narración convencional, ou mainstream, por chamarlle dalgunha maneira, ten algo oco, non serve para reflectir ou comprender o mundo. A ver: si hai autores convencionais que me tocan, pero a maioría non. Usan fórmulas baleiras, gastadas. E dese descontento nace o meu intento de crear outros territorios. As notas ao pé complementan a narración e, ademais, son unha especie de sinal irónico da miña desconfianza cara á narración convencional. -Non só iso. Hai ironía e humor respecto dos personaxes, do que acontece… E da vida, en xeral. Eu podería definir perfectamente esta novela como unha comedia, aínda que sexa ás veces comedia negra. En obras anteriores miñas aparentemente escuras tamén hai moita comedia. Para min o humor e a ironía son imprescindíbeis para mirar o mundo e a min mesmo, mais teño coidado de distinguir a ironía do cinismo. Porque a ironía e o escepticismo son humanistas. O cinismo é moralmente feo e carente de empatía. -Xa as súas dúas obras de narrativa anteriores tiñan algo de teatral, de poético, de filosófico… Esta hibridación é algo habitual na literatura actual mais, a que responde no seu caso? As notas ao pé de páxina son neste libro imprescindíbeis para entender. Supoño que ten que ver coa bagaxe cultural. Eu tiven moito interese na posmodernidade filosófica e artística. Resultábame moi atractiva hai vinte anos porque presenta o mundo como un gran bazar no que todo está á túa disposición. Podes coller de aquí e de alá e facer un pastiche. Pero co tempo decateime de que había que ir máis alá. Porque esa panoplia ampla de recursos e estilos precisa un contido para non quedar en algo puramente formal. -Que representa a imaxe de portada? Moi apocalíptica… O autor, Toño de López, é un dos meus mellores amigos. Fixo as portadas dos meus tres últimos libros de narrativa. A deste libro é unha imaxe que el xa tiña, feita durante o confinamento nunha aldea de Sarria. Remite a un mundo en descomposición, á polución ambiental… Buscamos imaxes con forza visual e que teñan que ver co contido e coa intención dos libros. Esta era perfecta. -"Acumular é vivir. O desigual é fermoso”, din os Peiteados, seres clónicos ao servizo do Capital. A eles opóñense os rebeldes, os “cotrosos”. Parece unha imaxe das actuais democracias capitalistas, nas que a política se reduce ao slogan mentres avanza o populismo fascista. Era o obxectivo? Uns países teñen democracias imperfectas e outros sistemas directamente fascistas. O sistema non é perfecto pero en comparación con outros aínda non é dos peores. E a literatura non debe renunciar a ser incómoda e a denunciar os fallos do sistema. Nese sentido, podería dicir que este é un libro, ademais de cómico, político. E mesmo nalgúns aspectos directamente panfletario. E dígoo con orgullo. -En relación con iso, en Elefante o poder construía edificios inútiles e os disidentes loitaban contra o baleirado do discurso. En O bosque é grande e profundo só hai violencia. “A maioría das sociedades actuais, capitalistas ou non, son organismos mutantes e esmagadores”, dixo noutra entrevista. De que modo está a opresión nestes tres libros? Está presente nos tres de forma clara. En calquera democracia imperfecta vai existir certo grao de opresión e penso que iso é inevitábel. E non estou a falar do individualismo radical que está a vender certa dereita como liberdade. En calquera sociedade complexa é moi difícil dar satisfacción ás necesidades e intereses heteroxéneos de todas as persoas. Mais o discurso político ten que dirixirse aí, a ese campo de xogo democrático, e non a defender o que en realidade é só unha liberdade privativa de certa minoría social. -Hai nesta novela unha catástrofe ambiental e unha guerra de clases. E uns personaxes que ollan a guerra como se fose un espectáculo. Por que? Porque as clases altas, situadas á marxe da degradación, poden permitirse contemplar a guerra desde a súa posición celestial, xa que non sofren o que vive a xente que está ao nivel da Cotra. Isto non é máis que unha anotación da realidade. A xente con máis diñeiro está máis protexida de todo, da pobreza e de todo tipo de ameazas. Os poderes tamén poden permitirse facer guerras teledirixidas, como fan os Estados Unidos cos drons. -O libro titúlase A Realidade e nel descóbrense distintas caras dun Real cunhas estruturas de poder determinadas. Mais o tempo, a Historia, acaba avanzando. Quizais contra a tese da fin da Historia. Que é o Real nesta obra? Pois o libro presenta un posíbel final da Historia. Do mesmo modo que para os individuos a realidade máis esmagadora e irrefutábel é a morte, na dimensión colectiva esta realidade esmagadora e irrefutábel sería a extinción total. Unha realidade apoteósica que contén un futuro que abriría unha nova realidade, aínda que eu aventuro que reproduciría os esquemas da vella. Pode que aí estea a idea do eterno retorno de Nietzsche ou quizais unha constatación de que a condición humana non ten remedio. -Mais na novela hai esperanza. Ganzúa, desencantado da política, quería ser “neutral”, sentíase alleo á Historia. Mais segue a soñar e asume que ser neutral é, como di o centauro, imposíbel. Tamén se achega ás elites sociais e non sae ben parado. Totalmente. No personaxe de Ganzúa hai unha aprendizaxe, unha evolución. O autor proxéctase nun Ganzúa que se vai achegando a Daniels. E, da mesma maneira que os individuos non podemos subtraernos da morte, na vida política, colectiva, non vai chegar a felicidade absoluta, a xustiza plena, mais teremos que ir camiñando cara a aí. Pelexando por unha certa idea de xustiza, liberdade e felicidade. -Galiza é parte do pasado, do que só quedan trazos. Agora o mundo é o Capital e as ideas (sobre clases sociais) están “caducas”. Parece unha continuidade da sociedade posmoderna que describía Elefante. En que espazo e tempo se sitúa a novela? Pode ser que Galiza non exista como ficción política, porque os países son ficcións políticas, mais o espazo no que existiu esa ficción política si pode ser o desta novela. Podería ser Vigo, por exemplo, porque a novela parece desenvolverse nun espazo urbano e Vigo é a cidade que temos, porque as outras son máis ben vilas grandes. Pode ser, así, unha contorna urbana e ao tempo tamén pode ser próximo ao noso, aínda que me permita algunhas licenzas como pór coches voando. Nese sentido, é un espazo e un tempo descontextualizado no que non hai países, non hai Estado e o ritmo é, por veces, primitivo… -Esa fusión do tempo “primitivo” e futuro estaba tamén en O bosque é grande e profundo. E como neste libro e en Elefante, en A Realidade está bastante presente a filosofía: Kant, Descartes, antes citaba a Nietzsche… Que papel cumpren esas pegadas filosóficas? Pois supoño que tamén é parte da miña bagaxe porque estudei Xornalismo e Filosofía, xa pola Universidade Nacional de Educación a Distancia (UNED) e con bastante esforzo mentres traballaba. A filosofía é para min un instrumento máis para tentar entender o mundo. Mais aquí hai tamén un certo xogo coa pedantería, como recurso irónico. É dicir, ás veces hai detalles abertamente pedantes, postos como recurso humorístico. A min interésame moito por exemplo Nietzsche como filósofo e como autor, mais foi moi mal lido e moi mal interpretado. -Tamén hai pegadas do cinema. E da literatura. Quizais máis do primeiro. O cine está a través de referencias directas pero tamén a través do estilo. Neste libro e noutros meus nótase a plástica do cine e o meu oficio de guionista audiovisual. Máis que de cine eu falaría de narrativa audiovisual. -Todo o mundo busca as identidades, pero revélanse ilusorias e vén o fastío. A identidade é un tema que sempre o preocupou: a súa conformación social a través de parámetros impostos. De que xeito está esa inquedanza neste libro? Pretendín falar da identidade como un xogo de espellos, como un revoltallo de anacos de nós reflectidos uns nos outros. O prezo da aprendizaxe, da maduración, é ir filtrando eses anacos. En Elefante falábase de algo así como buscar a concordancia interna, referíndose a isto. Ao final a construción da identidade é como unha conversa contigo mesmo, coa multiplicidade de anacos que te conforman. Por iso penso que nunca temos unha identidade acabada de todo, porque ademais é unha narrativa e en toda narrativa hai sempre unha parte de ficción. Cando escribimos a nosa biografía falseamos sempre. Nunca chegamos a saber de todo realmente quen somos. Por iso a máxima principal de Sócrates era coñécete a ti mesmo… -A humanidade, no seu estado actual, non poderá prolongarse máis dun milenio, dise ao final. É como unha distopía que advirte de que o Real tamén nos pode apisoar se non o remediamos. Pero na súa parte máis material, máis verdadeira nese sentido, fronte aos discursos, fronte á palabra. E parece ir máis alá dunha posíbel mensaxe ecoloxista. Claro, porque está aí a morte como final, o acto de extinción do mundo, encarnado na morte dos dous personaxes. E a morte anula todo, arrasa todo, desde a palabra aos construtos sociais. Todo queda varrido. -En Santa Morte, o seu último poemario, tamén está isto. Está o Real no sentido da materia, na súa relación coa Historia e o paso do tempo. De que modo? En Santa Morte a idea da morte está moi presente xa desde o título, claro. O poemario fala da morte como o final dun proceso, que é un proceso de degradación do corpo e da materia. O libro fala da vellez. Polo que se Santa Morte fala desde unha perspectiva individual, A Realidade faino desde un punto de vista colectivo, de aí ese título tan pretensioso. -Que ten que ver coa memoria e coa guerra? Parecen relacionadas coas lembranzas da avoa. A memoria está a través da ausencia, do que non se recorda. Son os retallos, as ausencias, as cousas borradas. E nesa composición poden aparecer esguellos, cadros bélicos, pero de forma ficcionalizada. Non se trata de recuperar lembranzas concretas. -Santa Morte dálle continuidade ao seu anterior poemario Os indios deixaron os verdes prados. En que sentido? Si que é certo que se repiten temáticas, en relación con esa amargura individual e colectiva. No aspecto formal traballa moito a narratividade e a metáfora. En Santa Morte pretendín ir máis alá da proposta de Os indios deixaron os verdes prados, cunha narración non tan directa e máis simbólica, polo que a metáfora vólvese tamén un elemento máis importante. -Hai unha nonaxenaria que é como un fío condutor. Quen é? Non sei se é o fío condutor, pero si que aparece e desaparece ao longo do poemario. É a miña avoa, unha persoa moi importante para min. Os meus pais traballaban e ela crioume. Aínda vive e a súa memoria está deteriorada, pero aínda me coñece. Teño unha relación moi especial con ela. Ela é analfabeta e o mundo que podemos compartir é moi básico, non hai moitas cousas das que poidamos falar. Mais iso achégame a ela dun xeito especial. Ela e o meu fillo son as persoas polas que sinto un amor máis incondicional. Porque non poden devolverme o seu amor máis que dun modo limitado, a avoa porque está perdendo a memoria e o neno porque é moi pequeno. Por iso é un amor incondicional, unidireccional. O pouco que reciba deles vai ser suficiente porque non lles pido nada. E normalmente cando amamos si pedimos que nos correspondan. -Noutra entrevista citaba a Camilo Gonsar e dicía que en 40-50 anos non xurdira outra convulsión semellante na novelística galega. Segue a pensar o mesmo? Pois vou aproveitar para retirar iso porque se cadra é algo exaxerado, pero tamén para confirmar a miña admiración pola obra de Camilo Gonsar. Dito isto, si que penso que houbo escritores nos últimos 40 anos que están á altura de Gonsar. Podo citar, por exemplo, a Ferrín, a Chus Pato ou a Xabier Cordal e xa me saíron tres dos últimos 40 anos. Aínda que podería citar en xeral todas as voces heterodoxas da literatura galega. -Que teñen en común esas voces heterodoxas? Sempre di vostede que quere facer unha literatura diferente, abrindo novos camiños na literatura galega. Aínda admitindo que pode soar pretensioso… A heterodoxia parte do interese de facer algo diferente. E isto pódese buscar por narcisismo ou por ambición literaria. Eu non son nada narcisista pero si teño ambición literaria. Interésame explorar camiños novos, non crear unha imaxe ou un personaxe público. E o de buscar camiños novos non o digo só pola literatura galega. Na literatura española tamén vexo pouca heterodoxia, vexo libros clónicos e acomodaticios. Do mesmo modo que na literatura galega vexo máis heterodoxia na poesía que na narrativa, e ben que o sinto.