Joseba Sarrionandia: cultura contra a globalización

—Unha volta ao mundo preséntase case como un conto para crianzas, pero en realidade adopta a forma dun breviario sobre a globalización. Si, preséntase como un conto que relata un episodio histórico pero, en realidade, a idea era reflexionar sobre as bases da nosa sociedade. É unha historia que trata de descifrar cales son os alicerces da sociedade na que vivimos agora. —E o que queda patente é a desconfianza ante o relato oficial. Calquera relato é parcial. A viaxe de Elcano serve para elaborar unha metáfora sobre os últimos catrocentos anos. Podemos dicir que en Europa alcanzamos un certo benestar económico pero polo camiño deixamos moitas outras cousas. Esta viaxe arredor do mundo que habitualmente se pon de exemplo dunha empresa exitosa, en realidade, é un gran fracaso. Saíron cinco barcos que levaban duascentas sesenta persoas e regresou un só barco con só dezaoito persoas. Tecnicamente, iso é un naufraxio. O relato oficial fala dun enorme éxito económico, mais claro, foi un éxito para os non participantes, para os banqueiros alemáns que investiron o diñeiro na expedición. E iso creo que é unha imaxe bastante fiel do momento no que vivimos agora. —Isto verbalízase ao final do libro, cando se di que "é un negocio redondo porque na contabilidade final non entran os mortos". Nin os mortos nin todos os desastres que tivo que enfrontar a expedición. En realidade, aquel itinerario foi unha guerra permanente. Dalgunha maneira, esa viaxe pode ser vista como o inicio da globalización na que estamos inmersos e non sabemos como vai acabar. —O libro mostra unha nena que estabelece continuos paralelismos entre o pasado e a súa realidade, o contemporáneo. O que fai a nena é cuestionar ese relato oficial, case desde unha posición inxenua. Ninguén cuestiona, por exemplo, a idea de propiedade, ou diñeiro. Pero, en realidade, ninguén sabe moi ben de onde parten eses conceptos, con que autoridade alguén chega a unha terra e decide que é súa, que lle pertence. A nena pon en dúbida esas ideas transmitidas e fai que o relato oficial sexa visto con outros ollos. —A idea de colonialismo está presente desde o principio da viaxe, desde que chegan ao Brasil. Describe moi ben ese paternalismo con que o colonizador cre que lle está facendo un favor ao colonizado. Nese sentido é moi ilustrativa a historia de Darwin e o escravo Jemmy Button. Darwin estabelece case como ciencia que o poderoso se impón ao débil, que o destino do débil é a desaparición. Esa idea, culturalmente, é desastrosa, pero hai xente que segue crendo nela. Mais é curioso que no libro en que relata a viaxe do Beagle, conta esa historia de Button, que é un nativo da Terra de Fogo que é recollido nunha expedición anterior e que é levado a Inglaterra para ser educado en todas as "exquisiteces" da civilización occidental nun colexio de categoría ao norte de Londres, onde lle ensinan gramática, urbanidade, doutrina cristiá... Button, posteriormente, é recrutado no Beagle para exercer de intérprete e, cando chega de novo ao arquipélago foguino e entra en contacto de novo cos seus, coa tribo dos yámana, decide quedar con eles. E Darwin, que fai o comentario de que Jemmy "parecía avergoñado dos seus compatriotas", en realidade non entende que unha persoa que coñece as dúas civilizacións poida escoller a parte miserábel. No libro formúlanse constantemente as relacións de forza que se dan entre culturas que teñen un grao de poder diferente. En realidade, trátase de ver se hai culturas superiores e inferiores ou se o que existe é a diversidade. Sempre foi un tema interesante, segue séndoo e creo que no futuro aínda o será máis, porque vivimos nun proceso de uniformización cultural no que as culturas poderosas nos planos militar e político continúan impoñéndose ás outras. —Esa mentalidade do "civilizado" non entende entón ese sentido de pertenza. E iso vese moi ben no personaxe de Enriquillo, a quen o libro presenta como, posibelmente, a primeira persoa que, en realidade, dá a volta ao mundo. A historia de Enriquillo é interesantísima e non lle dei toda a atención que merece para non saírme do relato. Pero fíxate que o emblemático desta viaxe, segundo o que se conta, é precisamente esa proeza de dar a primeira volta ao mundo con Magalhães como protagonista, algo completamente absurdo porque o encargo que tiña Magalhães era ir buscar especies a Molucas e volver polo mesmo camiño. E Enriquillo, un personaxe de quen ninguén fala, que non protagoniza ningún libro nin ningunha película é, probabelmente, o primeiro que dá esa volta ao mundo. Enriquillo era un escravo de Magalhães que debía ser orixinario de Malaca ou de Filipinas, non se sabe con exactitude. Foi capturado e Magalhães, que estaba alí nunha expedición ao servizo da coroa portuguesa, adquiriuno nas Molucas e tróuxoo a Portugal no seu regreso á península. Cando inicia a viaxe da que falamos, leva consigo a Enriquillo e, ao chegaren a Filipinas, Enrique comproba que fala a mesma lingua que os nativos. Así que con moita probabilidade é el o primeiro que dá a volta ao mundo. —Con el tamén se dá a vinganza do colonizado. Claro, porque Magalhães dispuxera que, á súa morte, se lle concedese a liberdade a Enriquillo. Pero Magalhães morreu e non lla outorgaron, porque o precisaban como intérprete. Así que el organiza a trampa contra a expedición na que morreron todos os oficiais ao cargo. Nin se sabe de que etnia era, nin cal era o seu nome verdadeiro. Mais quedou na historia como un terrorista. Nesta historia hai moitos sucesos interesantes e a historia de Enriquillo paréceme unha das máis atractivas. —No libro, explórase esta relación entre colonizadores e colonizados, mais tamén se analizan as relacións de poder que se dan dentro dese pequeno estado que é un barco: a forma máis autoritaria de exercer o poder de Magalhães, a relación máis horizontal que estabelece Elcano... Está cheo de sutilezas políticas. Hai un libro moi interesante para coñecer a historia desta viaxe, La victoria de la gente corriente, de Enrique Santamaría. Sobre esta viaxe contáronse miles de mentiras, empezando polo primeiro cronista que viaxou con Elcano, Antonio Pigafetta. Todo o que el conta sobre os indios do Brasil, por exemplo, está copiado de crónicas anteriores. E creo que hai que recuperar a partir dos datos o relato verdadeiro. Magalhães é un militar que estabelece todas as súas relacións a partir dunha idea de obediencia das persoas que están ás súas ordes. Elcano era máis práctico e trataba de chegar a consensos. —Pigafetta apenas se menciona no libro. Esa procede dunha broma entre Ares [o ilustrador do libro] e mais eu. Pigafetta non menciona Elcano en todo o seu relato, así que nós quixemos "vingarnos" del desa maneira. Hai un momento no que se nomea, despois da matanza de Filipinas, cando se conta que non se entenden cos indíxenas e que hai un italiano charlatán que di que está facendo un dicionario daquelas linguas pero que en realidade é un personaxe medio tolo [risas]. —O libro ten algúns parecidos co seu libro Cartas a Ainhoa. Existe unha certa vontade de traspasar o coñecemento ás novas xeracións? Antes a relixión ou o Estado explicábano todo, o seu relato era único. Pero a cosmovisión relixiosa caeu hai moito tempo e a visión da Ilustración dun relato científico tamén está cuestionado desde hai tempo. Parece que un relato non abonda nestes tempos de incerteza, sabemos que calquera suceso pode ser narrado dunha forma ou doutra dependendo do punto de vista que se adopte. Así que creo que cuestionar as certezas é un paso necesario para chegar a unha síntese que a sociedade poida compartir. Por iso aparece unha avoa que trata de construír un relato máis ou menos científico, próximo ás crónicas oficiais, e logo unha nena que desde a inxenuidade máis absoluta obxecta e polemiza con ese relato. —De novo estamos no cuestionamento da historia oficial, que é o que trata de transmitir esta obra. Hai un xogo de palabras no libro que non se pode traducir: en euskera, barco e vasilla dinse coa mesma palabra. É importante porque, en realidade, o que se está dicindo é que o instrumento máis importante que manexou a humanidade ao longo da súa historia é a vasilla: a ola, a tarteira... E non obstante, na periodización da Historia, o que se destacan son as armas: a idade de ferro, de bronce... A historia oficial fala de conquista e de guerra, e o barco é un instrumento de guerra. Aínda agora aos que fabrican barcos se lles segue chamando armadores. E logo está o instrumento máis universal, a vasilla, que é un instrumento de convivencia. De aí esa reflexión sobre a Historia: está o plano que fala da supremacía militar e do conflito, o barco, e hai un discurso da sociedade que propón outros valores: a convivencia, a resolución pacífica dos conflitos, a vasilla. E eses dous planos superpóñense nesa palabra do euskera que abrangue os dous significados. Cando volvín a Euskadi, hai dous anos, atopei entre os papeis que gardaba miña nai, un antigo exemplar da revista Destino onde había unha entrevista con Agatha Christie. O xornalista descubría con sorpresa que aquela señora que escribía sobre crimes vivía facendo unha vida de ama de casa, completamente doméstica e pacífica, e preguntáballe de onde sacaba as ideas para aquelas tramas onde se acumulan os asasinatos. E ela respondía que aquelas ideas se lle ocorrían mentres fregaba, mentres lavaba pratos, vasos, fontes..., en definitiva, as vasillas. Ela dicía que así se homologaba coa sociedade masculina: a guerra, a competencia económica... De novo estaban esas dúas caras da historia, atopándose nun mesmo lugar. —Vostede volveu a Euskadi hai dous anos e imaxino que tamén atopou esa duplicidade nos relatos sobre o que ocorreu nas últimas décadas. Dáte de conta de que eu non coñecía a policía autonómica, nin a televisión vasca... É outro país, aínda que en realidade segue sendo o mesmo, hai cousas que non cambiaron. O Estado ten moitos medios para transmitir o seu relato. Cando eu era un neno, por exemplo, o euskera estaba prohibido e agora é unha lingua oficial. As cousas cambiaron pero seguimos na mesma situación de dominación: hai unha cultura dominante e outra dominada. A vasca é unha comunidade desmembrada politicamente e en condicións de inferioridade. Ben, a ver que podemos facer. Hai outra situación. Cando eu tiña dezasete anos parecía que a historia avanzaba nun sentido progresista, que o mundo afondaba na democracia e que se avanzaba na mellora das condicións materiais. Mais agora non se ve iso, ou polo menos eu non o vexo. Vexo que en Europa vivimos como nese século XVI que describe o libro: temos unha sociedade do benestar que resulta da explotación doutros pobos. Nestes momentos, non teño os instrumentos para analizar ben o que pasa. Hai corenta anos a realidade parecíame máis aprehensíbel. O marxismo era unha ferramenta de análise válida e a autodeterminación parecía accesíbel. Neste momento, vexo máis complicado avanzar só con eses esquemas. —Daquela a autodeterminación é agora máis complicada. Pois vivimos mergullados nunha cultura dominante moi poderosa e que non é neutral, tende á uniformización. Creo que na miña xeración, con esa ruptura da cosmovisión relixiosa da que falabamos e que coincidiu co final do franquismo, tratamos de obter unhas autodeterminacións persoais e colectivas. Agora, pasado o tempo, volvo observar esa relación xerárquica co poder. A xente falaba con Deus, ou cos santos, e aceptaba o que lle dicían porque eran reais aínda que non tiñan por que existir. Agora, a través do teléfono móbil, vexo un certo ditado que substitúe a palabra de Deus, e que tamén procede dunha entidade algo imprecisa e indeterminada, dunha nube. E quizais iso sexa contraditorio coas posibilidades de autodeterminarse. —Estaba vostede agora facendo o xesto de teclear nun teléfono e a verdade, parécese moito ao de levar as contas cun rosario [risas]. Creo que non é algo puramente ideolóxico. Os poderes políticos están estruturados dunha forma máis ou menos democrática a nivel comunitario, nos concellos, e incluso até certo punto, a nivel estatal, pero logo existen outros poderes que están máis relacionados con esa nube que fai que a nosa visión do mundo teña trazas de regresar a ese fatalismo que antes se asociaba á vontade divina. Neste libro trato de formular preguntas que obriguen a repensar eses conceptos adquiridos. —Daquela, buscar a autodeterminación, a soberanía, implica tamén reflexionar sobre que clase de comunidade queremos crear. Xusto. A miña idea é que unha nación é un espazo de comunicación: comunicación, democracia e socialismo son, para min, sinónimos. Trátase de crear unha comunidade que se organice sobre bases igualitarias, a través do diálogo. A idea de crear un estado-nación que se pareza ao de España ou ao de Francia é un pouco desagradábel, porque son moi impositivos, son os herdeiros dese concepto da Historia como conflito, como conquista. Hai que propiciar que sexa a vontade das persoas a que defina que clase de país quere construír. Temos que decidir se queremos unha sociedade na que as decisións as tomen as persoas de forma horizontal ou se se aceptan as xerarquías e as decisións que veñen de arriba abaixo. A idea de independencia non ten que ver con eliminar as interdependencias, porque hoxe os países non poden soñar con autarquías. Do que se trata é de quitarse de enriba as sobredeterminacións. —Finalmente, de onde vén a súa relación coa literatura da Galiza? Vostede é un lector ávido das letras galegas, especialmente de autores como Manuel Antonio ou Cunqueiro. Ben, cando era novo tiña amigos galegos e lía moito Cunqueiro, Fole... A Fole lino en galego sen entender aínda o galego de todo, e as palabras que descoñecía convertían todo aquel mundo de montes nebulosos e de lobos en algo máis misterioso aínda! Logo lin con moita intensidade Celso Emilio Ferreiro, Castelao, Ferrín... De Ferrín xa traducín, creo que en 1977, un poema que se titula "Roi Xordo". Desde entón, estiven moi vinculado coa Galiza, viaxei por ela de forma imaxinaria milleiros de veces. Así que agora, que veño por primeira vez de forma real, estou recoñecendo paisaxes, palabras e sons coas que sempre me sentín moi a gusto. Para min está resultando moi emocionante.