Jaime Pablo Díaz: "A nosa tradición non ten nada que envexarlle á do flamenco"

Con Leira volven ser finalistas dos premios Max. Xa o foran co seu primeiro espectáculo, Alento, que estaba nomeado ao Mellor Espectáculo Revelación. Daquela xa fora unha sorpresa. Era o noso primeiro traballo e non contabamos con chegar até ese punto. O que pasa é que a categoría de Espectáculo revelación inclúe todo, teatro, danza... e esta vez trátase dun recoñecemento máis específico, máis centrado no mundo da danza. Mais o premio xa é estar aí. Daquela porque empezabamos e nos recoñecían, e agora porque despois de tantos anos podemos seguir traballando no que nos gusta. Escolleron unha vía complicada dentro do mundo da danza en Galiza: recoller elementos da danza tradicional para convertela noutra cousa, pasando polo filtro da clásica e a contemporánea. Como definiría vostede o que fai Nova Galega de Danza? Sempre estivo na nosa cabeza traballar desde o noso, desde o baile tradicional para levalo a un campo máis contemporáneo. Cando eu comecei con todo isto, fixeime moito na música tradicional, nos grupos que estaban traballando nela naquel momento: Berrogüeto, Luar na Lubre... bandas que collían as pezas tradicionais e transformábanas noutras cousas. Entón, pensando na enorme riqueza da danza tradicional, pregunteime por que non se podía facer algo así, e comecei a investigar nese sentido. Sempre con moitísimo respecto, porque eu veño do tradicional -en Terra Meiga, no Etnográfico das Mariñas–, mais tratando sempre de non perder esa base. Hai un preconcepto moi xeneralizado sobre a danza como un xénero que atrae pouco ao público e iso non é certo. Nós, en todos os sitios que visitamos, enchemos os teatros. Mais as administracións, en todos os niveis, sempre parten dese prexuízo Desde a música si que se logrou abrir o tradicional a outros campos, a integrar elementos doutros xéneros que fan que se desenvolvan estilos moi diferentes, desde Berrogüeto até Baiuca. Mais a danza tradicional semella non ter conseguido unha evolución paralela. Hai pouco apoio. Agora parece que se están movendo as cousas outra vez mais, en xeral, a danza sempre foi a irmá fea da cultura. Hai un preconcepto moi xeneralizado sobre a danza como un xénero que atrae pouco ao público e iso non é certo. Nós, en todos os sitios que visitamos, enchemos os teatros. Mais as administracións, en todos os niveis, sempre parten dese prexuízo e non acabamos de ter, por exemplo, unha programación normalizada de danza, como as hai de teatro ou de música. E iso couta o desenvolvemento do xénero. Eu creo que a xente acode aos espectáculos de danza cando lle dás algo co que sentirse identificados. Nós notámolo con Leira, que ten unha acollida excelente porque o público aínda se recoñece nese pasado próximo do traballo coa terra. O grande exemplo de como se trata a danza desde a administración é o abandono e os vaivéns aos que se somete o Centro Coreográfico Galego. O que está sucedendo aí non sucede en ningún sitio. Mais non tes que chegar ao Centro: se a nosa compañía, coa proxección que lle está a dar á nosa cultura, fose de calquera outro sitio, tería un apoio moito maior. Eu vin do Perú, de estar no Teatro Nacional durante dúas semanas, e volvín con contactos, con estratexias... que lle cedín á Xunta de Galiza xa non para que nos axudasen a nós, senón para que apoiasen toda a xente que está traballando na danza galega. E non se fixo nada. Hai que pensar que tamén estamos facendo país. En moitos lugares, veñen vernos coa expectativa de atopar flamenco, porque claro, para eles vimos de España, e de súpeto quedan abraiados co que descobren, coa nova cultura que se lles pon diante. Logo chámannos para que vaiamos representar a danza galega nalgún evento, mais as cousas non se fan así. Ten que haber apoio á base e ten que ser continuado. Esa parece ser outra das cruces coas que temos que lidar: sempre hai que esperar a que se nos recoñeza fóra para que na casa se nos valore desde as institucións. Nova Galega de Danza viaxou por Portugal, Francia, Italia, China, Israel... e sempre con éxito. Eu aquí síntome moi valorado polo público, que é o que nos mantén e o que nos dá a resposta. Síntome moi querido e creo que o que estamos facendo está gustando moito. Fomos dúas veces á Mostra de Ribadavia, por exemplo, e as dúas veces concedéronnos o Premio do Público. E como che dicía antes, alí onde imos, enchemos os teatros. Mais si que falta ese mesmo apoio de parte da administración. As compañías merecen unha axuda maior para desenvolver os seus proxectos e poder ofrecelos aquí e fóra. Logo chámannos para que vaiamos representar a danza galega nalgún evento, mais as cousas non se fan así. Ten que haber apoio á base e ten que ser continuado. Ás veces a xente pensa que Nova Galega de Danza é unha compañía cun gran soporte das administracións, e iso non é certo: temos algunha axuda puntual, nada máis. De feito, este último espectáculo, Leira, quen o apoiou foi unha empresa privada, Eroski. Dentro do mundo da danza tradicional vostedes levaron a cabo unha pequena revolución non só a nivel coreográfico, senón tamén escénico. Desde o principio, mostraron unha vocación plástica e teatral moi potente que non adoita verse nese xénero. Ben, nós tampouco nos definimos como un grupo de danza tradicional, aínda que para min sexa o máis importante: partimos dela para crear a nosa propia linguaxe. Creo que o traballo que fan as agrupacións é marabilloso, tanto na recolla –que é do que nos alimentamos nós, a fonte da que bebemos– como na posta en escena. O que si é certo é que a partir de aí pódese investigar e crear cousas diferentes. E, de feito, xa están aparecendo algunhas compañías que traballan nesa dirección. Cando empezamos con Nova Galega de Danza, eu tiña claro que quería mostrar o noso traballo dunha forma diferente, cunha plasticidade distinta, como un espectáculo que fose un todo ben coordinado: que a luz tiña un sentido, que o violín aparecía por algo e que o propio bailarín se movía dunha determinada maneira porque algo sucedía. Non se trata só de subir ao escenario, bailar e volver abaixo. De feito, a música en directo xoga un papel importante nos espectáculos. A idea sempre foi facer as xiras coa banda en directo e, de feito, cando empezamos levabamos sempre seis músicos que nos acompañaban en escena. Mais pouco a pouco, coa crise primeiro e cos recortes que viñeron despois, fomos decatándonos do complicado que era iso. Estivemos anos loitando para mantelo, mais tivemos que facelo doutra maneira. Viaxar con gaitas, percusións, saxos... era dificultoso xa non só porque subise o caché da compañía, senón porque a nivel técnico complicaba moito as cousas. Reformulamos e agora seguimos levando músicos en directo mais dunha forma máis simplificada. En Leira, por exemplo, levamos a Rosa Cedrón, que canta e toca o violonchelo, en Son levabamos un cantaor... Imos mesturando dunha forma que poidamos manter a esencia do directo, mais dunha maneira máis sinxela. Agora que fala das complicacións técnicas, habería que reflexionar sobre o feito de que na Galiza existen poucos escenarios preparados para acoller espectáculos de gran formato. Hai moi poucos escenarios grandes e moitos non están acondicionados. As grandes cidades e pouco máis. Leira está tendo un percorrido moi amplo porque desde o principio pensamos en facer un espectáculo que puidese ter dúas versións: para teatros e para rúa. Tivemos que facelo "desmontábel" para poder chegar a máis sitios. Este é un gran problema na Galiza: parece que non poden existir compañías grandes, e iso é un impedimento para que a danza se poida desenvolver naturalmente. O normal sería que existisen compañías e espectáculos de todos os formatos, grandes e pequenos. O nivel asociativo da Galiza triplica o do resto do Estado. En todo o demais –compañías, producións– estamos por abaixo, pero cando falamos de asociacións a diferenza que se marca desde aquí é enorme Vostede estivo no Ballet Rei de Viana, que xogou un papel moi discutido na evolución da danza tradicional -unha actividade na que participan, dunha forma ou outra, unhas vinte mil persoas, segundo un informe do Consello da Cultura Galega. Como valora o papel xogado polo Rei de Viana agora mesmo? Si, tamén estiven no Ballet Rei de Viana, que foi onde empecei a aprender danza clásica. Creo que o problema con rei de Viana foi que o orzamento para danza ía directamente a ese ballet e as agrupacións tiñan que amañarse coas asociacións; igual que agora, por outra parte. Hai un tempo, preparando unhas charlas, descubrín que o nivel asociativo da Galiza triplica o do resto do Estado. En todo o demais –compañías, producións– estamos por abaixo, pero cando falamos de asociacións a diferenza que se marca desde aquí é enorme. Isto chama moito a atención: a cantidade de xente que baila na Galiza é brutal. Pero que ocorre? Que as asociacións, das que ninguén se preocupou nunca, xa están afeitas a funcionar dunha forma autónoma, a amañarse sen axudas. E daquela, a administración non se preocupa de apoialas e estimulalas. E claro, para medrar é necesario que exista ese estímulo, ese coidado coa base. Ou sexa, que como en tantos outros campos, temos unha materia prima de calidade mais non somos quen de sacarlle rendemento. A nivel persoal e social si existe ese rendemento, se non, non existiría ese entusiasmo por parte da xente, esas ganas de bailar. Mais carecemos deses apoios que permitan pór en valor o que temos. O máis importante é partir desa tradición, temos que coñecela para logo investigar noutros campos. Mesmo Pina Bausch parte dunha raíz que ten moito relevo nas súas coreografías. Neste último espectáculo, en Leira, creo que se pode ver ben ese expresarse dos corpos: dos corpos da danza e dos corpos do traballo. E talvez por iso o público responde desa maneira. É algo que xa se intuía noutros traballos mais que aquí xa se fai explícito. Cando comecei con Leira tiña moi claro que quería mostrar a dureza de traballar a terra. Eu fun unha vez apañar patacas e non me quedaron gañas [risas]. É un traballo extremadamente duro e iso define esa parte tan física da peza da que falas. Mais ao mesmo tempo, esa dureza é marabillosa, danos esa alegría incomparábel de poder comer o que cultivamos. E por iso falei con Iker [Gómez], que é un coreógrafo moi físico, para poder mostrar esa aspereza, e con Rosa [Cedrón] que sabía que ía adozar un pouco esa severidade do traballo. En realidade, era un pouco mostrar unha realidade deste país que non se valora o suficiente. O flamenco está moi apoiado, moi visibilizado, moi promovido, e por iso puido evolucionar e dar respostas a moitos sectores de público diferentes. Mais a nosa tradición, en canto a riqueza, non está en absoluto por debaixo. Con Son atrevéronse a mesturar o baile galego co flamenco. Que atoparon nese traballo? A verdade é que foi un traballo complicado. Durante un mes, especialmente a nivel coreográfico, as cousas non acababan de encaixar, non dabamos coa fórmula para conciliar os pasos do baile galego e os do flamenco. Buscabamos pola parte árabe pero non lograbamos chegar a nada que nos convencese. Mais investigando, descubrimos que un dos paus do flamenco procede da música galega, as farrucas. Entón pensamos que non podían estar tan separados e comezamos un traballo de ir quitando capas, como se estivésemos pelando cebolas. E simplificando, conseguimos chegar á esencia das dúas tradicións, ao punto onde se separaron. Porque ao final, todas as tradicións parten dun punto común. Tamén aprendín unha cousa: non temos nada que lle envexar ao flamenco. Mais volvemos ao de antes: o flamenco está moi apoiado, moi visibilizado, moi promovido, e por iso puido evolucionar e dar respostas a moitos sectores de público diferentes. Mais a nosa tradición, en canto a riqueza, non está en absoluto por debaixo. Fala dese punto do que parten as tradicións e o espectáculo Tradicción ten algo desa busca da orixe, de ver onde está ese punto do que parte o tradicional. Era unha declaración de principios? En realidade, Nova Galega de Danza sempre vai buscando ese camiño. Cando fixemos Tradicción queriamos facer un percorrido por todas as pólas da música tradicional, amosar as diferenzas nas muiñeiras dependendo das zonas... Era mostrar todo ese repertorio mais tamén deixándonos levar un pouco por onde nos leva a nosa linguaxe. É algo natural na compañía. Houbo un momento de remuda do Centro Coreográfico Galego a mediados da década de 2000 –cando volveu moita xente que estaba traballando fóra– e logo a crise e o cambio de goberno fecharon ese camiño. Na actualidade semella que volve existir moita actividade, aínda que o apoio segue sendo moi escaso e vacilante. Como ve agora o mundo danza galega? Aquí sempre houbo moita danza mais ás veces está oculta. Moita xente tivo que marchar fóra porque aquí non había oportunidades. E aquí teño que contar que cando comezamos coa compañía, un produtor de Madrid mostrouse moi interesado e o primeiro que nos ofreceu foi ir fóra da Galiza. Para min iso era imposíbel: se estou fóra, cambia o sentido do meu traballo. E agora hai moitísima danza, moita xente traballando moi ben, mais falta ese apoio institucional. Nesa época da que falas, con Natalia Balseiro á fronte do CCG, fixéronse moitas cousas novas, mais volvemos estar no mesmo. O que se fai, que non é pouco, é grazas ao entusiasmo e ao traballo da xente que baila. Se non, sería insostíbel. Mesmo na nosa compañía, son os bailaríns os que tiran, en moitas ocasións, dos proxectos. Falta que se programe, que se trate como unha disciplina de seu porque, como falabamos antes, a danza gusta e ten público. E ao público tamén hai que axudalo a enfrontarse con novas tendencias, con novas linguaxes. E todo iso non se está facendo. Como non vai gustar a danza se a xente paga por bailar! Agora o mercado volve estar retraído por culpa da pandemia e das restricións nos teatros. Que plans ten para o futuro Nova Galega de Danza? Pois tratamos de seguir medrando e aprendendo. Agora mesmo estamos en plena xira, por Galiza e polo resto do Estado, e máis ou menos, estaremos así até a entrega dos premios Max, a primeiros de outubro. E xa estamos preparando algo novo porque, por moita crise que haxa, temos que continuar para que o noso traballo teña sentido. Estamos pensando xa nun novo espectáculo que non ten nada que ver con Leira nin con Son. Os nosos tres primeiros traballos eran bastante similares e agora creo que prefiro diversificar, traballar con coreógrafos que enriquezan o noso labor. Creo que é bo para a compañía, para a danza galega e para o país.