Henrique Rabuñal: "En Murguía hai unha especie de motivo permanente que é rescatar a historia propia do país"

A idea era facer unha obra divulgativa centrada na biografía intelectual de Murguía? Trátase de volver a Murguía, como se titulaba un especial de A Nosa Terra do 1998 no que colaborei, para completar a visión que tiña del e matizar e actualizar algunhas cousas. Por exemplo, a relación de Murguía con Rosalía. A de Murguía é unha personalidade moi complexa sobre a que sempre se poden engadir visións e matices, e ademais eu teño a impresión de que provoca certo rexeitamento ou devocións fortes, como a miña. Usou vostede fontes primarias e secundarias. O estilo do ensaio non é, ademais, literario, senón que parece que quería ser bastante neutral, non entrando moito, por exemplo, nos debates arredor da súa figura. Si que me propuxen, con este libro, que os lectores coñecesen a ampla produción bibliográfica de Murguía. Desde a súa Historia de Galicia, até Los Precursores, pasando por estudos máis técnicos como os que fixo sobre o foro ou un libro que pode pasar máis desapercibido como a súa monografía sobre a arte en Santiago no século XVIII. Tiven en conta, claro, a bibliografía que se publicou sobre el, como a biografía de Barreiro Fernández ou o seu epistolario, publicado por Xosé Luís Axeitos e Barreiro Fernández. Si procurei ofrecer datos do xeito máis obxectivo posíbel para que sexa o lector o que os valore. Sobre as polémicas, trato algunhas das máis coñecidas, como a que tivo con Emilia Pardo Bazán, penso que por seren dúas personalidades moi relevantes, cada un no seu espazo, mais politicamente antagónicas. Tentei, iso si, fuxir dos aspectos máis persoais para centrarme no debate intelectual. En Murguía hai unha especie de motivo permanente que é rescatar a historia propia do país, iluminala e testemuñala con documentos. Tal grao de produción intelectual non era nada habitual no seu tempo. De que maneira puido virlle da súa familia, infancia e xuventude esa inquietude? A súa vida familiar foi complexa. Co seu pai tivo unha relación moi conflitiva. A da nai, que era vasca, é unha figura moi invisibilizada. Mais Murguía sempre declarou amor pola nai. Dicía que lle transmitira valores como a adhesión á cultura. Estando xa en Santiago teceu unha rede moi importante de amigos. Pero creo que vai ser en Madrid onde forxe as relacións intelectuais máis sólidas: cos Avendaño, cos Chao, con Juan Compañel e con tanta outra xente conectada co galeguismo. En Madrid ten unha vida moi intensa como prosista e xornalista e a partir de aí decide orientar a súa vida a ese labor intelectual ao servizo da Galiza. Murguía publicou varias novelas. A súa obra como narrador é moito menos coñecida que o seu traballo como investigador e ensaísta. A súa dedicación á prosa e á poesía é cuantitativamente voluminosa. Moitos poemas, moitas narracións e novelas nas que se albiscan as súas intencións historiográficas. Era unha persoa que escribía ben, que tiña talento. Parte da súa obra de mocidade non está o suficientemente valorada, non foi reeditada. Como novelista en castelán non chega a ter unha posición estratéxica. Hai un momento en que vira cara a outros intereses, cara a súa obra de ensaio, erudición e investigación, cunha categoría estilística e unha calidade literaria importante. Cita no libro La hija del mar como un poemario de Murguía. Mais é o título dunha novela de Rosalía de Castro. Son dous libros distintos ou houbo unha confusión? La hija del mar é unha novela de Rosalía, si, pero eu cito no libro a María Xesús Lama, que di que esta obra foi probabelmente escrita a catro mans por Rosalía e Murguía. Pero tamén é un poemario escrito por Murguía, e será o mesmo título que Rosalía escolla para a súa novela. Na parella había unha relación de colaboración que pode explicar que ese título se repita. Sobre a relación de Murguía con Rosalía escribiuse bastante. María Xesús Lama di, por exemplo, que o papel de Murguía na promoción da obra de Rosalía foi menor do que el mesmo dicía. Sobre a relación de Murguía con Rosalía díxose moito e insinuouse moito, pero o certo é que nos falta unha fonte fundamental, que son as súas cartas, destruídas por el. O que eu penso é que, á marxe dos conflitos normais de parella, relacionados con problemas económicos, co coidado dos fillos e cos cambios de domicilio, había entre eles unha relación intelectual de axuda, de entendemento e de cordialidade. Cando Rosalía morre, Murguía converte nunha cuestión central da súa vida a difusión da obra de Rosalía. E puido cometer erros, pero fixo o posíbel para que se publicase, para que o recordo de Rosalía estivese presente nos espazos públicos, deu o visto bo para que se trasladase o seu corpo a Compostela… En contra da vontade que ela expresara, tal como lembra María do Cebreiro nun limiar recente que escribiu para unha edición de Cantares Gallegos. Penso que, efectivamente, el cometeu erros como engadir ou alterar cousas na reedición das obras dela. E que estaba moi pendente de todo o que se dicía e escribía sobre ela. Por iso o molestou moito o que dixo Pardo Bazán, nunha suposta homenaxe a Rosalía, quitándolle valor a Follas Novas. E ademais como polemista é moi enérxico e ás veces leva a controversia a límites onde non debe chegar. Mais a situación era difícil. Había que contrastar o discurso dunha intelectualidade española moi caciquil e moi antigalega. Admite Barreiro Fernández na súa biografía sobre Murguía que era un home irascíbel e dogmático. Sobre a polémica con Pardo Bazán, María Pilar García Negro, Marilar Aleixandre e Paz Gago ofrecen interpretacións diferentes en libros recentes. Paz Gago di que na crítica a Pardo Bazán se transparenta o machismo de Murguía. Eu revisei hai pouco a vida de Murguía como funcionario e temos noticia de conflitos que tivo no seu traballo, mesmo chegando unha vez ás mans. Era un home con moito xenio, si, pero tamén é verdade que vai cambiando, e que non é mesmo o Murguía de 30, de 50 e de 80 anos. Pero si, a Emilia Pardo Bazán dirixiulle palabras moi fortes, con acusacións seguramente inxustas e cunha agresividade que hoxe non considerariamos recomendábel en ningún debate. Desde o Diccionario de Escritores Gallegos até Los precursores, unha das preocupacións de Murguía foi recuperar os nomes da literatura galega -tamén a popular- e presentar o galego como lingua literaria. Foi unha das grandes teimas da súa vida. O Diccionario de Escritores Gallegos, de 1862, escribiuno con menos de 30 anos. E cara ao final da súa vida, despois de ter coñecemento do cancioneiro galego-portugués, escribiu Los trovadores gallegos. Sobre Los Precursores existe certo debate sobre se inclúe escritores de segundo nivel deixando fóra escritores de primeiro nivel, mais hai que ter en conta que é un libro que ten moito de autobiográfico e de xeracional. Estudou moito tamén a literatura popular. E é moi importante a súa concepción da lingua, como lingua falada polo pobo e como lingua literaria desde a Idade Media. A súa Historia de Galicia é fundamental. Dicía Barreiro Fernández que a súa historia podía conter erros nos seus argumentos, pero era moi válida nas súas liñas e obxectivos. Murguía non era historiador, pero dispuxo dunha enorme rede de colaboradores e de moita documentación e bibliografía que fai da súa unha historia científica que superaba outras historias da época. Un aspecto que lle interesa moito é a nación. A historia dunha Galiza que vive moito tempo autonomamente. Pero, claro, tantos anos despois hai cuestións que deslocen o seu relato global, como a súa insistencia no celtismo e na tema da raza. Ese racismo, do que se ten ocupado por exemplo Ramón Máiz, formaba parte do pensamento hexemónico da época, que el non discute. E a raza era un elemento principal na súa definición da nación. Hai que entendelo no seu contexto, claro. E entender tamén o obxectivo político que tiña a súa historia. El tenta reconstruír a historia da Galiza como un xeito de apoiar a súa idea de definición nacional do noso país. A raza é un elemento moi presente en moitos teóricos da época. Murguía era un home culto e coñecía as obras de Thierry, Michelet ou Gobineau. Hai unha conexión evidente ademais entre raza e celtismo. Para el, a nación galega é unha nación celta, o cal nos coloca no mapa cultural europeo nunha posición destacada. A raza é un xeito de falar dunha categoría moral, duns valores como a valentía, fortaleza, etc. Mais o certo é que puxo alicerces para unha revisión da historiografía española que continúa hoxe. Murguía consideraba que a historiografía española negaba a personalidade do noso país, invisibilizándoo. E aínda hoxe prodúcense no Estado debates políticos nos que saen discursos que ocultan, ou eliminan, a historia das comunidades que forman parte do Estado. No tempo de Murguía, a Real Academia da Historia emitiu un duro informe contra a Historia de Galiza de Murguía por adxudicarlle un papel protagonista e autónomo ao noso país. Tamén a súa visión da nación, orgánico-historicista, chega a nós a través de Risco, Castelao… Nela, a lingua é un elemento fundamental, como segue a ser hoxe. Os grandes líderes do nacionalismo galego de preguerra, Risco, Castelao e Otero, teñen visións políticas diferentes, pero continúan o discurso nacionalizador de Murguía. Cando Murguía é un vello venerábel e están organizándose as Irmandades da Fala, é recoñecido como un dos precursores do galeguismo. A lingua forma parte fundamental da súa caracterización nacional de Galiza. Defende a idea de que, a distinta lingua, distinta nacionalidade. É certo que el non cultivou o galego en exceso na súa obra científica, pero si escribiu moitos textos en galego, como as homenaxes a Lamas Carvajal, a Curros e a Pondal. Como teórico do Rexionalismo, comenta Barreiro que se decatou de que era un movemento elitista que non ía conseguir mobilizar as masas, así que aí tamén hai unha evolución. Ten diferenzas importantes con Brañas, por outra parte. O nacionalismo é moi diverso. Os estudos sobre o Rexionalismo de Ramón Máiz, de Barreiro Fernández ou de Beramendi sinalan estas diferenzas. Brañas é un home conservador que evoluciona cara a posicións ultraconservadoras, mentres que Murguía é progresista. Nun discurso que pronuncia en 1890 en Barcelona, Murguía di que o Rexionalismo galego non ten a presenza social do catalán e propón a creación dun partido que una o discurso galeguista. Insiste na idea da autonomía galega desde Enrique II até os Reis Católicos, con institucións propias como a Xunta do Reino, a Audiencia e a Armada. Outra idea importante en Murguía é a conexión coa emigración, que no seu caso é sobre todo coa Galiza cubana e en menor medida coa arxentina. Co apoio da emigración tivo que ver a creación da Real Academia Galega, que seguramente sería outra cousa sen el. A Academia nace cunha enorme fraxilidade de medios, de credibilidade, etc, sendo obxecto de moitas disputas e críticas. El está xa xubilado e dedica todas as súas enerxías á Academia, para conseguir fondos, para prestixiala… Houbo proxectos que quedaron inacabados, como o Diccionario, pero conseguiu que a Academia se consolidase. E escribiu moito para esta institución. O seu labor como xornalista debeu ser moi importante para difundir o seu pensamento. A nivel galego destacan as súas colaboracións en La Oliva e El Miño. Ademais de en varios xornais de Madrid, Murguía colaborou en La crónica de Nova Iorque, que o catapultou como comentarista de política internacional, e na prensa galega da emigración. Foi moi importante tamén La Ilustración Gallega y Asturiana, ou o seu traballo en La Temporada de Mondariz. Unha auténtica enciclopedia do país. A través da prensa estabeleceu ademais un debate político que se desenvolveu nunhas condicións que hoxe xa quixeramos para nós. Publicou cousas que hoxe non lle permitirían. Como foi Murguía como pai? Á primoxénita non lle permitiu aceptar un traballo que lle ofreceron nun museo nin, probabelmente, casar. Non é o obxectivo da miña biografía entrar na intimidade de Murguía, mais a impresión que teño é que foi un pai invasivo e controlador da vida dos fillos. Unha vez que Rosalía morre, el quería que a primoxénita quedase con el ao coidado dos irmáns. Alexandra era unha muller cunhas inquietudes artísticas notábeis e el probabelmente desbaratou a súa vida amorosa e profesional. As fillas eran todas mulleres agás Ovidio e nesta época, tremenda para as mulleres, non tiñan un traballo remunerado, polo que el era o pater familias que debía mantelas. El era funcionario. Debía ser moi traballador para escribir todo o que escribiu. Ou quizais tamén deixar un pouco de lado o seu traballo. Foi funcionario menos de 20 anos e por iso non tivo pensión de xubilación. O seu traballo, en arquivos e bibliotecas, era moi compatíbel coa investigación. Pero si que foi acusado de pedir moitas excedencias, de incorporarse tarde… Mais si, só un home moi traballador pode escribir as miles de páxinas que el escribiu, cos medios limitados que había entón. Discutiuse, por outra parte, sobre a responsabilidade de Murguía na creación dunha imaxe deturpada de Rosalía como ser sufrinte, en coherencia cos códigos patriarcais da época sobre as mulleres poetas. María do Cebreiro, por exemplo, afirma que hai bastantes dimensións da obra de Rosalía non coincidentes co proxecto de Murguía. É certo que el quixo controlar, edificar e distribuír unha imaxe de Rosalía, e era a imaxe que a el lle interesaba. Pero fixo o mesmo, tal como comenta Barreiro, coa imaxe de si mesmo, escurecendo partes da súa biografía. El quixo velar pola imaxe dos dous como intelectuais da época. E penso que, cos seus erros e acertos, tratou de pórse ao servizo de Rosalía, aínda que puidese dar unha imaxe que desde a perspectiva de hoxe poidamos considerar desenfocada nalgúns aspectos. Dicía ao principio da entrevista que ás veces a de Murguía era unha figura rexeitada. Por que? Non o foi así no seu pasamento. Ás veces excedíase na polémica, polo que podía ser un home conflitivo. Era un home que sabía moito e ao que lle gustaba a polémica. E tamén era unha persoa moi coñecida na Coruña. Era, ademais, un home pequeno e con moito xenio que chamaba a atención, pois vestía de forma estrafalaria. Á súa morte o concello, as institucións culturais e políticas implícanse para acompañalo, e tamén a cidadanía. Por iso tivo unha despedida multitudinaria e afectiva.