Henrique Alvarellos: "O confinamento descubriu os libros como unha vacina antes da vacina"

“Aquí hai centos de máquinas de escribir, todas numeradas e coa súa ficha, foi meu pai quen comezou esta colección”. Henrique Alvarellos, despois da conversa que mantivemos, condúceme á trastenda da súa editora, próxima ao Campus Sur compostelán, ao carón do CIMUS da USC. Nese espazo de luz alaranxada, no almacén de libros e curiosidades, amoréanse recordos e incluso unha constitución da Segunda República orixinal de 1931, entre máis volumes con moitas décadas nas súas costas. Ao final do almacén está a colección de máquinas de escribir da familia. Tapadas, coidadas, fichadas e taxadas, algunhas dispostas para agora mesmo empregalas nunha redacción. “Hai unha Remington antiquísima, outra Olivetti de finais do XIX. Eu traballei na carreira cunha laranxa, máis moderna”. Dous carteis do Alvarellos na súa época de imprenta presiden nunha beira e noutra a sala, cunha tipografía que é un debuxo, e fotografías da primeira academia Alvarellos en Lugo, onde un, se achega o oído, pode escoitar entre os pasos conxelados da imaxe a música de David Brubeck naquel local brillante dos anos 60 de tipografía grosa. Un minutos antes conversabamos no seu despacho. A súa relación cos libros vén tan de longo que acaba de ser nomeado presidente da Asociación de Editoras. Levaba catro anos como vicepresidente da Asociación, no equipo de Xosé Ballesteros. Levo desde hai quince neste grupo fundado no 83 polo meu pai e ata sete editores. Son responsabilidades que hai que asumir, é un momento complexo. E cal non o foi? Estou con moitas ganas, nun momento no que temos que traballar moito e nun momento no que miramos xa cara a época post-covid para a divulgación dos libros e a cultura, que é o noso principal obxectivo. Cal é, como conxunto de editoras, a factura da COVID? A crise do 2008 foi sofrida polo tecido cultural ao completo, coa peor época nos anos 2010 e 2011, onde a miña propia editora estivo a piques de pechar. Despois comezou unha lentísima recuperación en L, cunha profunda caída e unha estabilización prolongada no fondo… Desta din os expertos que será en V, cun repunte pronunciado; agardemos que sexa así. Nos anos 2014 e 2015 comezamos a recuperar, no 2018 e 2019 xa tiñamos un crecemento evidente. Estamos nunha crise nova e inédita e, agora mesmo, atopámonos sumidos na incerteza. En primavera todos entramos en pánico, houbo empresas que, se non vían un futuro próximo, xa anunciaban que ían ter que pechar. Despois desa situación agónica de primavera e verán, veu un outono e unha campaña de Nadal que nos deu azos de esperanza. Estamos nun xaneiro grave en temas de COVID pero non agardamos un confinamento como o de marzo, onde nos afectou moito o peche das librarías. A xente, e isto é algo que nos demostrou o confinamento, descubriu a lectura e os libros como un agarradoiro, os libros como unha vacina antes da propia vacina. Entre as pantallas volvemos aos libros naquel confinamento? A xente, e isto é algo que nos demostrou o confinamento, descubriu a lectura e os libros como un agarradoiro, os libros como unha vacina antes da propia vacina. Gañamos lectores novos e consolidamos os xa coñecidos. Vivimos momentos que nunca viviramos, como estar nas casas e non poder saír, cunha saturación de pantallas onde a xente volveu tomar man dos libros. En conversas con varias librarías estanme a dicir que xa desde novembro a xente estaba mercando libros para o Nadal. A lectura como táboa de salvación, non? O noso quilómetro 0 son as librarías de preto, de proximidade; a nosa principal maneira de relacionarnos cos lectores. Conseguimos esa realidade de literatura como vacina e do comercio de proximidade como principal mercado de consumo… Non sabemos que vai pasar nos meses vindeiros, como será esta nova normalidade, ou como se queira chamar. Estamos sondeando como foi o resultado de vendas deste ciclo en comparación cos anos anteriores e anda sobre un 15% de descenso en vendas. Este descenso sería unha traxedia en situacións normais, mais tal e como se previa o panorama na primavera podemos dicir que salvamos os mobles. Mais segue a ser difícil. Continuamos adiante nesa situación precaria que é ser traballador cultural, somos editoras de cultura, somos tamén editoras de mercado, por suposto, pero principalmente somos editoras de cultura, cunha edición vencellada man a man coa nosa identidade, con contidos de calidade e presentados con calidade, non somos só unha maquinaria de historias. Hai moitas microempresas, con só dúas ou tres persoas na súa infraestrutura básica. Este ano, como editor, estiven con caseta nas feiras do libro de Compostela e da Coruña; gústame moito participar nelas, creo que como editores debemos estar en contacto cos lectores e amosarlles o noso catálogo. A de Santiago foi histórica, das primeiras en facer en Europa despois da primeira onda, e había xente facendo cola ás dez e media da mañá para mercar un libro. Houbo vontade militante de mercar un libro, fora narrativa ou poesía. No caso da Coruña tivemos un revés, ocasionado por un brote no Hotel Fisterra, o dos xogadores… [refírese ao caso dos xogadores do Fuenlabrada que viaxaron á Coruña malia dar positivo nas probas da Covid]. Si, aínda están con aquilo nos tribunais. Si, mimadriña! (ri). Descoñezo como quedou, só sei que o Dépor quedou atascado… O outro equipo. No Dépor, en moitas cousas… [Ri] Pero houbo un momento no que non sabiamos se pechabamos ou abriamos. Foi un intento de estar e nós estivemos. Non compensou este ano economicamente, pero polo menos intentouse facer. Como no caso das presentacións literarias: nós presentabamos todas as semanas; este ano tivemos cinco actos desde marzo. Son actos seguros pero moi limitados, con só dez persoas diante. Nós somos empresas tamén, precisamos vender libros e xustificar os gastos que implica unha xira de presentacións. Haberá feiras do libro este ano? Teno que decidir a Federación de Librarías de Galiza. De cada cen libros que vende unha libraría no noso país, dezasete son en galego, e entran aí os libros de lectura obrigatoria. Se falamos de lectura espontánea de libros falamos só dun 4%. Que precisa resolver o sector do libro na Galiza? Cales son os retos para 2021 e 2022? O mercado do libro en galego é, na Galiza, só o 17%. De cada cen libros que vende unha libraría no noso país, dezasete son en galego, e entran aí os libros de lectura obrigatoria. Se falamos de lectura espontánea de libros falamos só dun 4%. Estamos nuns niveis baixísimos. Temos que superar ese 17% e ese 4% irrisorios. Iso nos converte nunha industria economicamente débil. Fronte a iso temos unha fortaleza en calidade indubidable, con autoras recoñecidas a todos os niveis, que avalan que a calidade da escrita na Galiza é grande, e estase a recoñecer fóra. Temos un tecido de industrias editoriais equiparable a calquera outra cultura europea, con empresas que editan en varios idiomas e empresas históricas, ademais de pequenas e medianas empresas, xunto coa biodiversidade de pequenas empresas, entre as que me inclúo, que resistimos… Formamos no seu conxunto total corenta empresas na Asociación de Editoras. Que poden ofrecer as administracións públicas a este respecto? Para mudar esta situación de debilidade ten que haber un plan estratéxico para situar á lectura e o libro como núcleo á par dos servizos sociais, da educación e da sanidade. Toda sociedade adulta, madura e digna ten que asentarse neses piares. A cultura ten que ser recoñecida como ben esencial. A cultura é sa, a cultura educa e a cultura acompaña na soidade. A cultura debe ser impartida como pílulas nos servizos sociais. Na cultura, a lectura é un motor de coñecemento. Na Lei do Libro, aprobada por unanimidade no Parlamento de Galiza no ano 2006, hai un aspecto aínda sen desenvolver, que é a consideración do libro como sector estratéxico. Tamén está a internacionalización do libro en galego, a súa presenza no mundo e a súa exportación. Temos que dialogar con outras culturas e viceversa grazas á tradución. Este debate engarza, xustamente, coa protesta de varios sectores culturais para seren recoñecidos como actividade esencial. Hai unha visión cultural da vida. Calquera cousa pode coller un valor engadido se se toma desde o punto de vista cultural. Penso nun veciño que chega a un barrio novo e se pregunta que existía nesta rúa antes… Xa está facendo unha visión cultural da vida, afondando no relato dun lugar. A xente que nos adicamos á transmisión cultural difundimos e achegamos, facemos preguntas. Esa visión da vida, esencial e estratéxica, implementa a felicidade e explica o por que transmitimos historias. Unha das grandes críticas que se lles fai ás editoras galegas é a suposta edición ad hoc a plans de estudo ou intereses formativos co obxectivo de crear unha industria moi dependente do libro obrigatorio da aula, cunha presunta mingua da calidade e orixinalidade do produto cultural… Que opinión ten desta postura? O encargo como tal non existe. O que si que existen son xeiras nas que os propios docentes e a sociedade –estou pensando, por exemplo, na revolución das mulleres que ocupan un lugar na sociedade– pois xera un interese e a partir de alí, desa inquedanza social; dáse un traslado a historias polos propios autores e autoras. Ao ser un tema en voga abrímonos a publicalas e, incluso, xeramos novas coleccións. Isto xa pasou en décadas pasadas, houbo modas como, por exemplo, os libros de temática histórica. Logo, o profesorado é bo e moi capaz de saber que recomendarlles ou non aos rapaces. Outro exemplo: agora mesmo están aflorando novos títulos en relación ao confinamento da COVID-19. A nosa loita está e debe estar nos contidos de calidade, queremos publicar contidos de calidade cunha edición de calidade. O libro ten unha dimensión física de pracer a reivindicar. Non hai unha preocupación por que o libro electrónico poida restarlle cota de mercado ao papel. Xusto fala da dimensión física, onde quedarían os libros electrónicos? En principio a xente segue consumindo libros en papel, incluso, segundo os datos do Ministerio de Cultura, hai un público maiormente feminino e urbano, asentado economicamente, que tamén prefire o papel pero no que xa está a entrar desde hai moitos anos a tendencia da lectura en tablet, libro electrónico ou móbil. Non hai unha preocupación por que o libro electrónico poida restarlle cota de mercado ao papel. De momento a venda do libro electrónico e moi baixa; levamos unha década dando por morto ao papel e vemos que non. Hai xéneros que si pasaron completamente ao dixital, como poden ser os dicionarios ou enciclopedias. Existen eses espazos dixitais, pero non supoñen un peso importante nas contas anuais. Nós defendemos a lectura profunda, a que reivindica Maryanne Wolf en Reader Come Home: The Reading Brain in a Digital World. Nel fala de como a lectura transforma a mente das persoas e fala desa lectura profunda. Esa lectura dáse cando prestamos atención durante un tempo ao que estamos a ler. As pantallas e o dixital teñen un ritmo de atención e comunicación moito menos pousado. Nós, como asociación, defendemos esa lectura detida. É algo a reivindicar tamén, a lectura e o dereito á pausa como refuxio e alternativa á velocidade. Hai un filósofo, José Miguel Valle, que nos fala da lectura como aquilo que nos devolve a soberanía a cada un de nós. Fronte a escravitude da dependencia e dos impactos externos recuperamos a soberanía do eu grazas á lectura, neste mundo onde parece que nos levan nunha barca de papel de impactos e mensaxes. A lectura pausada dinos “quietos” e volvemos ser donos do noso tempo. No seu caso, da Editorial Alvarellos, é imprescindible falar do seu pai. Meu pai fundou unha academia e unha imprenta nos anos 1960 en Lugo. A academia abriuse no 1963. El era Enrique sen H, por certo, no meu caso galeguiceino… Non coñecía iso, como foi? Fun en terceiro de carreira ao rexistro civil, era o ano 1989. Quería pasar de Enrique a Henrique. O señor do rexistro, xa maior, argumentou que iso podía ser unha gralla ortográfica, que tiña que vir un filólogo a demostrarllo. Eu marchei sen nada. No 91 xa era licenciado en filoloxía hispánica e volvín [ri]. Pedinlle o mesmo e insistiu no tema do filólogo. Saqueille o título… Non dixo nin mú. Aos tres minutos estaba galeguizado. Volvendo ao seu pai… Enrique Alvarellos Iglesias. Fundou a editorial no 77. Desde o 70 tiña en mente publicar… Alvarellos érguese e ensíname o seu despacho. O lugar, impecable, con moreas de libros e papeis, nunha orde natural e amable, ten organizados os exemplares nunha estrita secuencia cronolóxica, case obsesiva, comezando a man esquerda cos orixinais editados polo seu pai, aínda baixo o nome de Imprenta Alvarellos. Isto… [Suxeito un libro fino e moi, moi fráxil]. Isto é unha partitura, é artesanal, ten anotacións do meu pai, de finais dos anos 60. Ves que temos o mesmo logotipo que na primeira etapa, lémbrame aos anos 70. Antes de ter licencia como editor era impresor, polo que puña “Reprografía” e editaban os propios autores. Ten a Manuel María! Si, Cataventos de neutros domesticados, é chulísimo. Foi un poemario moi surrealista, unha oda á beleza que, coa retranca súa, foi oda á fealdade. Ambos, meu pai e Manuel María, morreron con idade parecida e no mesmo ano, no 2004. Reeditamos libros seus cando lle deron as Letras Galegas. Mira, a primeira novela de Xavier Alcalá, A Ínsua. Despois desta publicou A nosa cinza. Logo meu pai, nos 70 e 80, especializouse en libros de colección moi ben editados. Nun dos estantes hai un arado romano en pequeno, feito a man en madeira polo seu avó materno, segundo me di Henrique. Na punta do pequeno arado hai unha ave con pico metálico. Nun dos tomos do seguinte estante vexo o nome de Manuel Fraga Iribarne. Fraga? Si [ri]. Editámoslle un libro de memorias. Cando perdeu as eleccións á Xunta dixo que tiña o impulso de escribilas. Foi un libro que non funcionou, en lugar de falar do seu pensamento, de Cuíña, de Fidel Castro… Preferiu falar de obras e proxectos, é un xeito de “Estado de Autonomía”. Eu quería que falara da súa experiencia con Castro, cando Fidel marchou do Hotel Aragüaney, en Santiago, moi enfadado despois de que Fraga lle dixera que tiña que convocar eleccións en Cuba, que tiña que facer transformacións. Este sería o terceiro volume das súas memorias, os dous primeiros publicounos en Planeta. Está tamén aquí Luz Pozo Garza. Si. Puidemos acompañala no último acto público ao que asistiu, cando a nomearon filla predilecta de Ribadeo. Unha muller de familia moi lonxeva e vital, unha muller extraordinaria que viviu a vida en chave poética. Xunto coa poesía tamén editamos libros de rutas e natureza… Este de Conxo é sobre o lugar do famoso banquete de autores no XIX. Os últimos carballos do banquete de Conxo. Conseguimos, en parte grazas a este libro, que ese bosque se abrira ao público; antes era un bosque privado do sanatorio mental de Conxo O de Pondal e Rosalía? Iso ten moito de aventura decimonónica. Si, descubrímolo nunha ruta. Fixemos o libro Os últimos carballos do banquete de Conxo. Conseguimos, en parte grazas a este libro, que ese bosque se abrira ao público; antes era un bosque privado do sanatorio mental de Conxo. Foi unha das miñas maiores ledicias como editor. Unha das figuras que rescatou na colección máis novidosa foi a Lorca. Si, o noso Lorca galego, tamén o Lorca en Santiago. Conseguimos que lle fixeran a estatua en Compostela e o día de Lorca na Galiza. Un Día das Letras Galegas para Lorca? Por suposto. Para o final desta conversa, o xornalista que escribe anima á lectora ou lector voltar ao comezo da mesma, que, ao mesmo tempo, é o seu final, atopándose vostede nunha entrevista sen fin.