Gonzalo Navaza: "Creo que é a vontade dos falantes o único que nos vai salvar"

Como recibe este ingreso na RAG? Pois é un honor para min. O certo é que eu xa era académico correspondente como membro do Seminario de Onomástica e, polo tanto, a respecto do labor que vou ter que desenvolver dentro da Academia non se altera. Pero si, é unha honra. Que responsabilidade ten a Academia nese campo? Porque, ás veces, parece que se lle esixe que interveña en conflitos que son de natureza política e que dependerían máis ben da Administración, como por exemplo, na recente polémica sobre o nome da ría de Ribadeo. Nese asunto en concreto a Academia interveu porque o Ministerio de Fomento comezou a utilizar ese nome proposto polo Goberno de Asturias, Ría do Eo, e o que fixemos foi enviar un informe no que se demostraba que o nome histórico foi sempre Ría de Ribadeo. O normal é que as rías se denominen non polo río que as forma -porque as veces se orixinan por máis dun río- senón polo nome da localidade máis importante que está á súa beira. En Asturias sábeno porque teñen outras rías como a de Ribadesella na que é a localidade a que condiciona o topónimo, mais non sei o que puideron pensar... En xeral, non se ten en conta que a toponimia é unha parte do patrimonio que debe conservarse. Hai unha interpretación errada que cre que os topónimos son un tema de convención, de poñerse de acordo. E os nomes históricos non deben ser sometidos a discusión. Son como son e o noso deber é conservalos. Mais sempre hai un maior número de interferencias políticas cando se trata dunha lingua minorizada como o galego. Na Galiza, en principio, os topónimos son competencia exclusiva da Xunta da Galiza e, en consecuencia, esas interferencias non deberían existir. Noutras Comunidades Autónomas isto non é así e, nese sentido, ese foi un elemento que permitiu unha regularización de toda a toponimia. Hai lugares en que as competencias son dos concellos e iso dificulta o consenso. As interferencias veñen dadas sobre todo porque hai algúns topónimos que ostentaron formas deturpadas -habitualmente unha variante castelanizada- e os non galegos empregan iso como argumento para dificultar a normalización en favor dos exónimos, das formas que teñen en castelán para eses topónimos. E, en realidade, moitos deses exónimos nunca tiveron un uso máis alá da forma escrita en documentos administrativos. Formas como *Chandreja de Queija non foron de uso corrente nunca na vida [risas]. Iso dá lugar a problemas como que na Wikipedia ou en GoogleMaps aparezan formas que nunca tiveron vixencia. É un problema de falta de convivencia entre linguas. O castelán tiña exónimos históricos aos que renunciou: por exemplo, cando se asinou o Tratado de Maastricht, renunciou á vella forma Maastrique, igual que renunciou a Nuremberga para Nurenberg. Renunciou a eles simplemente porque a propia Historia foinos deixando atrás. Porén, resístese a prescindir deles cando se trata de linguas que están dentro do propio Estado. En todo caso, eu creo que ese detalle legal de que sexa a Xunta a que ten as competencias exclusivas no campo da toponimia é unha garantía de supervivencia. Aínda así seguimos tendo problemas: só hai pouco se resolveu o problema ortográfico con Ribeira e A Cañiza segue sendo a forma oficial, malia que hai tempo que se vén anunciando desde hai anos que se vai restituír a forma histórica, A Caniza. Ás veces o problema non está no topónimo senón nas persoas que cren ter algún tipo de autoridade sobre eles. Iso ocorreu con Ribeira, que era un problema de opinión, non de estabelecemento científico dunha forma concreta. O da Caniza creo que é máis un problema de coordinación. Desde o Seminario de Onomástica xa hai anos que emitimos o ditame de que A Caniza é a forma correcta e cada vez temos máis probas históricas. Mesmo en zonas rurais do propio concello consérvase viva a forma Caniza. Mais desde a Xunta foron adiando a resolución. Agora vai publicarse unha nova edición do Nomenclator e imaxino que esta corrección incluirase nela. É preocupante, claro, porque mentres tanto parece que A Cañiza é a forma oficial. Vostede traballou no campo da fitotoponimia, dos nomes das plantas. En ocasións parece difícil sincronizarse coas institucións científicas para que se unifique o léxico común en publicacións especializadas. Non hai unha "flora oficial" mais si hai publicacións de referencia. O problema máis común no campo da difusión científica -non no galego, mais si noutras linguas- é que a ciencia estendeu nomes estándares en detrimento dos nomes tradicionais. Por exemplo, en Portugal, aos bidueiros chámanlles betula, empregan o nome latino directamente. Non tiñan a denominación tradicional? Si, claro, pero os estudos de botánica difundiron nomes que coinciden cos doutras linguas que acabaron desprazando eses nomes patrimoniais. Ou en castelán, a forma espliego foi sendo substituída pola de lavanda, quizais por razóns que teñen a ver co mercado. As formas populares que se rexistraban hai anos foron desaparecendo en favor dese estándar internacional e iso non está necesariamente relacionado coa debilidade ou a fortaleza social dunha lingua, senón con outras cuestións. Non obstante, esa fortaleza social si permite resistir mellor eses "embates" que proceden de instancias moi diferentes. Eu veño moi afectado por unha viaxe que acabo de facer a Ucraína na que vin como, malia ter un Estado e seren cincuenta millóns de falantes, non poden garantir a sobrevivencia da lingua. Hai moitas grandes cidades do sur que son rusofalantes e a súa influencia está facendo perigar o idioma propio. Isto faime pensar -e cada vez estou máis convencido- que a supervivencia dunha lingua depende fundamentalmente da vontade dos falantes. Na miña xeración había unha certa inxenuidade ao pensar -aínda que esta é unha opinión persoal que pode non ser compartida- que conseguir un Estado propio ou unha estrutura administrativa e política que fomentase a lingua era unha solución para a pervivencia da lingua. Pode ser unha solución ou non. Creo que é a vontade dos falantes o único que nos vai salvar. Por suposto, a vontade tamén depende da difusión dunha opinión, coa educación... Creo que ten que existir necesariamente a vontade dunha proporción significativa da poboación, nin sequera ten que ser a maioría, para que unha lingua sobreviva. Pero si ten que ser unha proporción da poboación activa. Activa e, fundamentalmente, liberada de prexuízos. Os que asistimos ao nacemento da Autonomía pensabamos que, na cuestión da lingua, era necesario un proceso de erradicación dos prexuízos diglósicos. E chegou un momento en que se lexislou desde os propios prexuízos! Vostede estudou moi a fondo a cuestión das formas orixinais da onomástica, dos nomes e apelidos. Talvez unha forma de comezar a mostrar ese compromiso é normalizando as formas deturpadas de cada un de nós. Mais ás veces a propia Administración non facilita eses cambios. Aí temos un problema. Hai unha lexislación, xa desde 1999, que emana dunha recomendación da lexislación europea para erradicar discriminacións por razóns de sexo na transmisión dos apelidos [que se poida, por exemplo, escoller o da nai como primeiro dos apelidos de fillas e fillos]. Cando se elaborou esta recomendación, as persoas que nos dedicamos á onomástica estabamos moi interesadas en que se lexislase nese aspecto porque, por unha simple razón aritmética e combinatoria, os apelidos comúns son cada vez máis comúns e os máis infrecuentes tenden a desaparecer. E unha lexislación dese tipo podía amortecer esa tendencia e asegurar a permanencia de moitos apelidos que estaban a desaparecer. Finalmente, nesa lexislación tamén se incluíu a acomodación dos apelidos á ortografía das linguas en que naceron, o que a nós nos permitía recuperar as formas deturpadas pola inxerencia do castelán. A RAG editou un opúsculo no que se refiren creo que os 1.500 apelidos deturpados máis frecuentes xunto coas formas recomendadas que resolveu certos problemas porque o teñen como referencia nos rexistros civís. Mais nos últimos anos estamos vendo sentenzas que mostran unha ignorancia supina na historia da onomástica peninsular e din barbaridades como que unha determinada adaptación ao castelán "pertence ao acervo dos apelidos peninsulares". Iso é unha barbaridade pero o peor é que son sentenzas que contradín o espírito desa lei, que parte do recoñecemento da diversidade lingüística do Estado. E que solución se propón? Eu formo parte dun grupo que está traballando nun dicionario dos apelidos galegos, con perto de oito mil entradas que esperamos que estea pronto editado. Mais mentres non exista unha publicación de referencia, o que defendemos desde a Asociación Galega de Onomástica é que nestes casos sexa suficiente a vontade do interesado e, se for preciso, que se reclame un informe académico. Porque se vai depender da opinión de xuíces do rexistro civil, haberá que incorporar unha materia de Onomástica nos estudos de Dereito. Din cousas que son para escandalizarse e que, obviamente, son proxeccións dunha mentalidade diglósica. A diferenza do que falabamos a respecto dos topónimos, que son competencia exclusiva da Xunta, na onomástica non hai ningunha autoridade que poida decidir, é cada individuo o que escolle. E nese sentido na normalización dos seu nome e o seu apelido debería poder ter a potestade de escoller sen que un destes xuíces interveña nun sentido negativo. Por suposto, iso tamén quere dicir que a normalización levará un tempo, que ten que darse un cambio social no que pase a percibirse un apelido deturpado como un despropósito, ou no que o valor identitario dos apelidos sexa máis apreciado. Uns valores que, en moitos casos, nos relacionan co territorio máis próximo. É curioso, mais na Galiza ti colles un apelido toponímico -os que fan referencia a un lugar concreto- e, aínda hoxe, a maior densidade de portadores dese apelido continúa estando nos arredores do foco orixinario. Iso é o máis normal. E os emigrantes? Aí dase outro fenómenos de moitísimo interese: por exemplo, en América sobreviven moitos apelidos galegos coas grafías orixinais. Moita xente pensa que as castelanizacións son moi antigas mais moitas delas son relativamente recentes, da década de 1870. E nos puntos de destino da emigración galega sobreviven moitas grafías anteriores a esa data. Esas formas rematadas en -eyro ou -eyra, están vivas en moitos daqueles lugares. E tamén se dan casos curiosos de adaptación ao medio: na Arxentina, por exemplo, existe o apelido Varela escrito con dous eles, Varella, como se fose italiano. No seu caso, todo este amor polas palabras reflíctese tamén na súa obra literaria. Ese xogo coa lingua percíbese, especialmente, en A torre da derrota, composto a base de palíndromos, mais tamén no resto da súa obra. En xeral gústame o xogo, experimentar coas palabras, con retorcerlles o pescozo, a ver que soltan. De feito, non percibo que o meu traballo académico e o máis creativo sexan dúas dedicacións moi afastadas. Creo que son dúas variantes da mesma cousa. E iso supoño que se estende ao seu traballo como tradutor, no que deixa obras como a versión galega de As flores do mal de Baudelaire mantendo as rimas e os pés rítmicos. Eu defendo -sobre todo cando se trata de autores históricos nos que o elemento musical tiña moita importancia- que as traducións de poesía deben atender ese aspecto. Nun autor como Baudelaire hai que tratar de imitar esa música, se non, estás alterando por completo a súa obra. Hai unha anécdota que explica isto moi ben. Hai tres anos, a Real Filharmonía de Galiza preparou unha obra dun autor británico, Jackson Rathbone, que incluía un recitado de fragmentos da Balada do cárcere de Reading de Oscar Wilde. Ese poema estaba traducido ao galego, e comezaron a traballar a peza con esa tradución. Mais axiña se decataron de que o poema ten un ritmo moi marcado e que a música se adaptaba a ese ritmo. A tradución galega era unha tradución moderna no sentido de que se desentendía da música orixinal e, claro, as pezas non encaixaban. Entón encargáronme que fixese outra que rendese conta deses elementos: pés rítmicos, número de sílabas... Hai persoas que prefiren outro tipo de tradución. Eu traballo nunha facultade de filoloxía e tradución e defendo a maior fidelidade ao texto, non só nos contidos senón tamén nos aspectos formais. Vostede foi adscrito en ocasións á "Xeración dos 80". Hai pouco Xose María Cáccamo declaraba nunha entrevista que o labor desa xeración no desenvolvemento da cultura galega do seu tempo segue sen ser ben entendido. É difícil medir o recoñecemento. Quizais el estaba falando de declaracións de membros de xeracións posteriores que dicían romper con todo o que os precedía... non o sei. En xeral, este tipo de cousas tenden a ser acumulativas. Ti non percibes en que medida inflúes noutros, mais seguramente esa influencia está aí. O que si é seguro é que a xente que escribía na década de 1980, a respecto da que escribía dúas décadas atrás, tiña unha maior formación lingüística. E tamén que houbo unha maior preocupación formal. E non porque fosen máis informais os anteriores senón porque a sociedade era outra e a simple exhibición de compromiso político xa lle outorgaba un valor literario. Eu ás veces comento cos alumnos o caso da canción "Can de palleiro", que repetía o refrán de "abaixo a dentadura". É unha parvada, pero eu lembro momentos en que iso era coreado por pavillóns ateigados de xente con bágoas nos ollos. Ás veces, hai elementos alleos á forma que lle dan un valor literario a unha obra. Elementos que, se os ves desde un contexto diferente, non entendes. A Xeración dos 80 destacou por esa ruptura, polo coidado formal e lingüístico que a diferenciaba dun tempo anterior. Podemos dicir que agora, con vostede, entra na Academia? Ben, eu creo que entro máis polo meu traballo no campo da lingüística, por especialista en onomástica, que como creador. Ben, non o sei [risas]. Nunca sabes.