Fátima Braña: "A xente quere Entroido. O problema son as dinámicas de desertización do rural"

En tempo de Entroido, ou Entrudio como lle chaman no municipio da Veiga, nada mellor que achegármonos a coñecer como se realiza un estudo actual sobre esta festa. A vontade veciñal comezou un traballo que tivo a súa continuidade na colaboración da Universidade de Vigo a través un equipo formado pola antropóloga Fátima Braña, o investigador social Carlos Ares, o historiador Víctor Rodríguez e o estudoso do Entroido Lois Pardo. No caso de Fátima Braña podemos afondar no labor etnolóxico que se realiza no século XXI e mesmo entrar no debate sobre a conservación ou non, e de que maneira, de elementos sociais como esta festa. Como chega vostede á antropoloxía? Estudei Socioloxía en Madrid e alí descubrín a antropoloxía como unha especialidade dentro da carreira. Realmente foi o que máis me chamou a atención deses estudos. A miña familia vivía en Santiago de Compostela e a idea sempre foi voltar e, para min, a antropoloxía foi unha porta de entrada. Seguín por ese camiño e fixen o doutoramento na USC xa en temas de antropoloxía aplicada. Cando se converteu en grao pensei que sería o momento e decidín acabar o proceso. As obras de Vicente Risco, de Xaquín Lorenzo e de Bouza-Brei son o xermolo de case todo o que vemos neses museos na actualidade Na Galiza hai unha importante tradición nesta disciplina. Pensa que marcou o seu traballo e tamén o da antropoloxía galega contemporánea? No meu caso ten un peso moi importante, até o punto de que a miña tese de doutoramento foi sobre o Museo do Pobo Galego, como o Instituto Padre Sarmiento herda as redes que o conforman e que medran na propia universidade. É a base do que fago. Alén diso, eu traballo moito cos museos etnográficos na Galiza desde moitas perspectivas distintas e as obras de Vicente Risco, de Xaquín Lorenzo e de Bouza-Brei son o xermolo de case todo o que vemos neses museos na actualidade, algo que me gustaría traballar para que sexa diferente. Falta difundir máis e mellor os museos etnolóxicos galegos? En xeral os museos antropolóxicos ou etnográficos de costumes populares son moi socorridos e doados, en principio, de montar. Non hai que mercar ou entregar unhas grandes cantidades de recursos para facerte cunha boa ou polo menos interesante colección a nivel da etnografía. É algo que, na miña opinión, deberíamos comezar a modificar. Teñen unha identificación moi rápida. O público ten unha vinculación emocional coas exposicións que ves neste tipo de museos. Conectan moi ben e permiten facer moitos xogos, se queres e tes un equipo de educadoras e educadores que queiran traballar nese sentido de sacarlle todos os valores sociais á colección. Mais o que acontece é que como a maior parte das veces hai unha dotación non xa escasa, senón ínfima ou ningunha, estes museos ao final rematan por ser pequenos, mantidos por vontades locais moi cativas que conseguen agromar unha vontade política nun momento dado por aquelo de "cortar a cinta", algo que se leva dicindo moitos anos. Ao final esmorecen por non contar cunha dotación. É verdade que hai unha lexislación que lles exixe e, aínda así, cada vez hai máis, por ser lugares onde se lle mostra a identidade ao turista á vez que reconfigura a nosa propia imaxe. Neles ponse o ámbito patrimonial nun estado positivo e bonito, grosso modo. Como é o traballo dunha antropóloga máis alá do ensino na universidade? Unha parte moi importante do meu traballo como persoal docente investigador é ese último apartado que pesa máis en tempo que a dedicación na miña carga laboral teórica. É un equilibrio complicado. No meu caso teño intereses anteriores como é a dedicación ao mundo dos museos e ao patrimonio cultural. Hoxe en día investigar é algo complexo e investigar en antropoloxía é aínda máis complicado. Temos unha imaxe de que a antropoloxía é algo semellante a buscar os tesouros do pasado, moi ligado ao tema patrimonial. Non se sabe tanto que hai compañeiras que están traballando coas mariscadoras en temas de ecoloxía e outras que fan o seu traballo de campo en hospitais. Con esa idea é complicado que se visualice a necesidade de persoal adestrado en antropoloxía en equipos multidisciplinares para, desde a xestión administrativa de case todo até os equipos nos museos, polo que me din. O traballo de investigación vén, basicamente, da detección de necesidades ou da solicitude de atender necesidades. Podemos dicir, dalgunha maneira, que a Galiza tivo a "sorte" de contar con moitas tradicións que chegaron activas aos nosos días? Para min hai que saber o que facemos e cando o facemos. Máis alá temos a pregunta de que conservamos. Se miramos a antropoloxía como unha ciencia do presente, contemporánea, nós non facemos historia na antropoloxía. Miramos o pasado para entender o que acontece no presente. Se o vemos así, hoxe por hoxe se queremos conservar, que conservamos? Un iPhone10? Un Huawei? Nós seguimos tocando a pandeireta, é o normal. O anormal sería o contrario. É parte do día a día. Eu traballo co que recollo en presente. Mais non todos os países conservaron o seu da mesma maneira... Que teñamos unhas Tanxugueiras como "Marca Galiza" significa que somos máis conservacionistas que outros territorios? Creo que non. Ao mellor temos unha determinada identificación coa terra ou con elementos dela. Nós seguimos tocando a pandeireta, é o normal. O anormal sería o contrario. É parte do día a día. Eu traballo co que recollo en presente. No traballo da Veiga veu no equipo un fenómeno como documentalista como é Carlos Ares Pérez e non atopou pegadas do Entrudio. Achei algunhas fotografías mais había moitas máis que se perderon. Nas entrevistas que lles fixen, as persoas informantes falaban de todo aquilo que xa non é, nin vai volver ser, porque a sociedade de hoxe non é a de hai cincuenta anos. As nosas regras e as nosas pautas de comportamento, de traballo, de acción, non son iguais. A ritualidade do Entrudio non é a mesma nin pode selo. Cando fas traballo de campo decátaste que hai moito que quedou no camiño. O que pasa é que temos un Entrudio vivo e con moitas ganas de seguir, reinventándose como cócteis que imos refacendo por gustarnos. Quedarán con novas lóxicas de carácter conservacionista ou patrimonialista mais tamén como algo turístico ou identitario. Como chega a proposta desde A Veiga de estudar a súa festa do Entrudio? O encargo chega a través da vicerreitoría do Campus de Ourense da Universidade de Vigo coa proposta de facer un estudo de investigación sobre o Entrudio da Veiga que xa iniciara a cidadanía dese municipio e que quería continuar a alcaldía a través de investigacións de carácter antropolóxico e dunha recollida exhaustiva ou demorada, aínda que, desafortunadamente non o foi tanto. A proposta era fixar os elementos da memoria e pescudar que había no Entrudio da Veiga que posibilitase a súa recuperación. En realidade o traballo xa estaba en marcha, levaban uns anos traballando nel desde a asociación Son de Trevinca e O Fulión da Veiga coas figuras que atoparon. Unha delas é o Charrelo. mais tamén estaban o Boi, o Zamarrón, o Touro, o Fargalleiro, a Morte, ... Cando nós fixemos o traballo de campo, contei coa axuda de Carlos. El levaba un ou dous anos facéndoo. Recollía polas aldeas como a xente entendía que se vestía unha vella, onde aparecía esta máscara e onde non. Con ese traballo gañou o XXIII Premio Vicente Risco. Contamos tamén co historiador Víctor Rodríguez. Basicamente procurabamos saber como era o Entrudio, como lembraban o Entrudio. Tentabamos voltar na memoria cara atrás e que nos dixesen como era. Ademais, había interese en que se caracterizase por parroquias. Ver, no concello da Veiga, que é moi grande, que máscaras percorrían todo o municipio e cales eran máis típicas dunha parroquia en concreto ou de varias. Foi moi complexo; nun estudo tan cativo e descritivo como o que fixemos apenas demos cunha pequena mostra. No pouco tempo que tiven, fixen moitas entrevistas. O resultado foi un moi bo traballo malia que foi unha mágoa non atopar pegadas documentais. Nós non fixemos o traballo de recuperación, en realidade estano facendo as persoas das asociacións. O que precisaban era un estudo para escoller o camiño polo que seguir. Teríame gustado -e non foi posíbel pola chegada da Covid- facer un traballo de recuperación coas cativas e cos cativos no colexio. Falaramos de continuar e, de feito, foi unha das conclusións do traballo: hai que seguir o traballo coas familias. Traballar co grupo escolar e co centro de maiores. Facer comunidade en relación co Entrudio. Cando preguntaba por como era a festa as persoas contábanme que as ideas de beleza e de fealdade cambiaron, que brincadeiras que hoxe en día serían moi pesadas, daquela admitiríanse. Como foi posíbel atopar tal número de personaxes nun mesmo concello? Amosa unha gran diversidade? Foi unha cuestión indutiva. A través das entrevistas do traballo de campo. Carlos tiña xa avanzado o seu propio estudo. Cando preguntaba por como era a festa as persoas contábanme que as ideas de beleza e de fealdade cambiaron, que brincadeiras que hoxe en día serían moi pesadas, daquela admitiríanse. Cando aparece unha nomenclatura, un personaxe, unha máscara descrita pola persoa, incides na entrevista para saber de que se trataba. E moitas veces a nomenclatura é tamén casual ou é unha lembranza difusa. A idea de máscara compacta, fixada tal e como a entendemos agora non creo que sexa a que había hai 50 anos. O que contan as persoas sobre o Entruido é que collían o que tiñan e disfrazábanse, por exemplo, de vella. Mais a vella non tiña a obriga de levar unha saia e un pano negros, a vella era que saía un home ou unha muller co primeiro que collía e empregábao. A estandarización é máis unha proba da nosa necesidade de comprensión dunha realidade moi rica e variada, máis que unha fixación de estándares de máscaras. Hainas, mais moitas veces responden a esa memoria de vestirse dunha determinada maneira, como no caso das vellas. Nas entrevistas xurdiu o tema do tempo en que se prohibiu esta festa coa ditadura posterior ao golpe de estado de 1936? Saíu. Traballamos a situación do cuartel da Garda Civil mais non estivo sempre no mesmo lugar. Por exemplo, na parroquia de Espiño, comentaron que durante a guerra (1936-39) ou non se celebraba o Entruido ou era menos festeiro. Cando acabou a guerra estaba medio prohibido, xa que os gardas non deixaban polo tema dos "fuxidos". Pouco a pouco foi perdendose, até que desapareceu nos anos da ditadura. Empezou por deixar de ir de vila en vila, facendo a festa cada un na súa aldea, até que co tempo desapareceu. Indicaban que as formas de celebrar o Entrudio se abandonaron ao redor de 1975. Había relación con outras celebracións da contorna? Había. Nos concellos situados perto da Veiga atopamos personaxes e elementos do Entrudio emparentados cos que podemos atopar neste municipio. Centramos as semellanzas nas comarcas de Viana, Valdeorras e Terras de Trives. Por exemplo, as formacións de comparsas e comitivas que corren o Entrudio con música e disfraces, así como os folións, tamén se documentan en lugares como Viana do Bolo, A Gudiña, Vilariño de Conso, Petín, Manzaneda e Pobra de Trives. Tamén están presentes as fariñadas, de maneira especial en Viana do Bolo, pintar as caras co sarrio dos potes na Rúa, e despedidas da festa na noite da terza feira con festas nas que se queiman mecos, e mesmo se organizan xantares a nivel veciñal, en case todos os lugares que forman as citadas comarcas. O lume tamén aparecía coas "estopas" ás que lles prendían lume. Coincidían tamén a nivel gastronómico, con comidas familiares a base de cocidos elaborados con derivados do porco. Atopamos outros casos singulares, como o da parroquia de Casdenodres onde saían a varrer as rúas con vasoiras, o mesmo que facían en lugares do concello de Castro Caldelas e Parada de Sil, en Chao do Castro, no Bolo; e tamén noutros lugares como Campobecerros, en Castrelo do Val, e Nogueira de Ramuín. Cal pensa que será o futuro deste Entrudio? Que esteamos falando da Veiga non é mérito deste traballo. O mérito é da xente da Veiga, que está empeñada en que teñen un Entrudio estupendo, co que eu, persoalmente coincido. Queren difundilo e convidarnos a celebralo con eles, a mantelo e a seguir gozando del. A xente pásao ben, é moi agradábel e é unha memoria moi positiva. A min gustaríame seguir investigando, tentar descubrir máis cousas sobre o Entrudio e chegar a esas pegadas documentais que seguro que hai e que non puidemos atopar por falta de tempo. Se cadra, para a recuperación da festa non é precisa esa investigación porque é a xente a que teima en que continúe. O problema son as dinámicas dos procesos de despoboamento e desertización do rural. Contra iso que podemos facer? Aínda así, o Entrudio nunca se deixou de celebrar na Veiga, o despoboamento foi unha das causas de que se institucionalizase. É unha dinámica que seguimos, a que leva a nosa sociedade. A min paréceme espectacular o que fan de ir co fulión de parroquia en parroquia, paseando e facendo unha merenda, levando a charrúa. É un esforzo ímprobo de veciñas e veciños. Se seguen facendo iso así e son quen de manter esa enerxía, que máis se lles pode pedir! Durante máis dun mes! É obvio que non é o mesmo que o Entrudio tradicional mais é unha moi boa forma de celebrar, de reunirse, de recoñecerse e de facer comunidade. De divertirse que, ao fin e ao cabo, iso é o Entrudio. Para min a idea de traballar co patrimonio é empregalo como ferramenta, non como algo que teña valor en si mesmo. A min interésame entender como a xente ve o patrimonio para darlle eses valores, a idea que a xente ten do seu. Non só a estandarización e a uniformización. Reivindicar o papel de persoa dentro dunha comunidade con capacidade de interpretación e de valorización do seu propio patrimonio. Se houbese posibilidades, eu seguiría traballando por ese camiño. O importante é a idea de que, se unha comunidade determinada posúe algo cun valor tan grande e se preocupa de coidala tan ben, se ese algo funciona como agromador de vontades e de movemento entre a poboación, que mellor que seguir traballando para continúe tecendo redes comunitarias.