Elena Ferro: Alén dos zocos

Coiro, madeira e cola. É ese o rebumbio de olores que envolve a unha nada máis entrar ao taller. Un espazo que funda hai máis de cen anos Perfecto Ferro, en Merza, e ao que lle deu continuidade a súa neta, Elena Ferro. Na porta, unha fotografía en branco e negro a todo dar de Agripina, a súa tía, tamén zoqueira até o derradeiro alento. Dentro, nun museo vivo ateigado de zocos de cores, Elena e a súa familia traballan baixo a marca eferro na fabricación destes produtos. Cun sorriso que non se lle esvae, acóllenos no seu taller, a súa casa, para conversarmos arredor do mundo dos zocos, da artesanía e da vida no rural. —O Ministerio de Industria destaca que logrou resignificar os tradicionais zocos campesiños como complementos de moda. Foron noventa as candidaturas presentadas. Que significa para vostede este novo galardón? É un orgullo para o taller, para a familia e para a xente que traballa con nós. Eu penso máis nos zocos en si que en nós persoalmente. Claro que somos as persoas as que lles damos forma aos zocos, mais penso neles, no que significaron durante tanto tempo. Usar zocos, andar de zocos, un calzado que foi deostado e que agora ten ese recoñecemento, merecido. Protexeron a moita xente do frío e da auga, nunca foran valorados como eu pensaba que tiñan que selo. Entón, é un orgullo. E tamén penso na moita xente que se avergoñaba de usalos, que os repudiaban... Que agora se sintan orgullosas, que ao mellor non os usan pero venos e recoñécenos. Que a xente diga con honra "eu usei zocos", sen avergoñarse. Este, ao ser un premio a nivel estatal, implica que se coñeza parte da nosa cultura fóra porque os zocos din moito das galegas, dos galegos. Nós para nada o esperabamos, xa a nominación era importante, era un premio. O resto xa o podes imaxinar. A palabra, o resumo, sería un orgullo. —O taller ten máis de cen anos, inaugurouno en 1915 o seu avó, Perfecto Ferro. Cal é a historia que o acompaña? Aí foi o inicio, foi cando el aprendeu o oficio. Ao principio non tiña taller, meu avó aprendeu a facer zocos con outro zoqueiro de Pazos, dunha aldea que queda perto de aquí. Eles ían polas casas amañando nos zocos da xente. Máis adiante xa conseguiu facer o seu propio taller e xuntouse miña tía Agripina, que a temos na foto da porta. Ela faleceu vai facer cinco anos, con 89, e foi zoqueira toda a vida, pisou o taller até o último momento. Meu pai mais ela traballaron sempre xuntos. A meu avó non o coñecín, el faleceu no ano 1968 pero estaría moi orgulloso tamén seguramente. No meu caso, desde pequena estiven no taller, xa nacín entre zocos. Gustoume sempre e foi fácil para min dedicarme a isto, non tiven que tomar unha decisión porque sempre o tiven claro. Gústame e apaixóname. —Foi sempre este espazo o taller? Antes isto era a palleira. O taller primeiro está doutro lado da casa, era un taller máis pequeniño porque daquela traballaban miña tía e meu pai, e eu alí tamén. Despois xa se incorporaron miña nai e miña irmá Teresa, e fomos medrando pouco a pouco. Tamén hai que dicir que o taller nunca pechou grazas á marroquinería. A finais dos anos 70 empezaron a deixarse de usar os zocos e nese momento empecei a facer pulseiras, carteiras... Foi grazas a iso, ao traballo da marroquinería, que saímos adiante, porque zocos vendíanse poucos. Máis adiante, no ano 1995, comecei a facer cambios no zoco tradicional, pero sen éxito ningún. Foron quince anos de traballo até que en 2010 comezaron a coller camiño. Quero dicir con isto que non foi dun día para outro o de empezar a facer zocos, eran moitos cambios, había que dar coa fórmula. Oxalá que ao rural galego e ao noso idioma lles pase coma aos zocos, que poidan remontar, Que ninguén se avergoñe de falar galego e que o traballo das labregas sexa respectado — Porque non é só unha aposta pola recuperación da tradición, é unha aposta polo deseño e a calidade. É investigación, todo un traballo de fondo. Como afrontou esa empresa? Si, e no calzado iso é moi importante porque estamos enriba del e a comodidade ten que ser para poder estar todo o día o mellor posíbel. Había que facer uns cambios nos zocos tradicionais para chegar a máis xente. Se xa non estaba receptiva para usar zocos, había que esforzarse ao máximo para alcanzar a máxima comodidade, e iso é o principal. Esteticamente é máis fácil porque é cambiar cores, forma… Pero a pisada é o máis importante, e sempre o digo, como cambiou o terreo que pisamos tamén había que cambiar a forma da madeira. Antes era un chan máis brando, máis mulido, e agora pisamos un terreo duro, cemento, baldosa, asfalto. Unha vez que a inclinación e o asento da madeira está ben, en xeral, despois facer o deseño de cores e do corte da pel é máis sinxelo, aínda que gardamos unha estética moi parecida á tradicional, usamos o mesmo corte, mais cambiando cores, texturas e esas cuestións. De todas formas, non serviría de nada ter unha estética atractiva se non resultan o suficientemente cómodos. A partir de aí fixemos cousas como os zocos flexíbeis, que levan unha goma que fai que a madeira perda a rixidez; zocos para xente vegana... É escoitar moito aos clientes, a súa demanda para intentar mellorar o noso produto. —Vostede ten esa visión ampla, de vivir en primeira persoa as feiras, en contraste co mercado actual. Unha mudanza tremenda en moi pouco tempo. Como viviu ese cambio? Eu son feiranta, a moita honra, que tamén é un oficio que está tamén moi deostado pola imaxe que se ten da xente na feira, do releo e todo iso… Eu sempre digo que non hai feirantes máis grandes que se vas a un banco e tes que negociar todo, ao final aí entra calquera compra-venda. Antes de aprender a facer zocos aprendín a ir á feira. E por iso reivindico, son feiranta e despois son zoqueira tamén. Non só aprendín a facer zocos senón que tamén aprendín a vendelos. E sempre dunha forma moi legal porque xa o eran miña tía e meu pai. Cada cousa tiña o seu prezo e era para todas as persoas igual. No mundo da feira tes todo o dereito de relear pero quen vende tamén ten o dereito a non facelo. Nós nunca o fixemos. Con isto, penso que o que gañamos foi respecto. Cando os zocos non estaban recoñecidos era como se o noso traballo non tivese valor, facíamos unha artesanía tradicional pero estaba en desuso, xa non se vendía, eran para os grupos de baile e pouco máis… Estaban sen valor. E grazas a isto, ao cambio que noto na xente, noutros artesáns, é que ese respecto que debería de ser igual antes que agora, na actualidade si que o temos. Agora que os zocos se venden, agora que me dan o premio nacional, respéctasme, e antes non, pero eu son a mesma persoa. Entón penso, por que agora che teño mérito e antes non? Para min aínda ten máis valor o de antes porque aínda que nin se usaban, nós seguímolos facendo igual. É un oficio como outro calquera, como se son varredora e me dan unha premio por iso. O respecto ten que ser o mesmo. O pensamento sería ese, que agora a xente si valora e respecta máis o oficio. O cliente agora ao vernos pon un sorriso na cara, compre ou non compre zocos, a súa reacción cambiou ao mil por mil, e iso é gratificante. A que persoa non lle gusta que se lle recoñeza o traballo e que guste? —Na actualidade o taller fabrica sobre oito mil pares de zocos ao ano. Canto tempo leva facer un par de zocos? Un par só, se contamos facer a madeira, leva sobre oito horas, se está a madeira feita leva arredor de tres horas, cortar o coiro e demais. Facemos todo en cadea para reducir os tempos. Outra das miñas insistencias é que teñan un prezo que estea ao alcance de canta máis xente mellor, non quero que sexa prohibitivo. Entón, dentro de que é un calzado feito á man, artesanal, hai que intentar que sexa accesíbel para as persoas. Os tradicionais están a partir de cincuenta euros e os de cores a partir de setenta. Trátase dun prezo moi axustado para un calzado feito á man. Con isto tamén sempre pensando na xente do rural. Os zocos tradicionais tiñan que ter un prezo axustado para que a xente os puidese mercar e iso sempre o mantivemos así, pensando na xente do rural. —Vostede creou unha nova liña de zocos realizada con deseños e cores atrevidas acorde coas tendencias da moda, inspirados na natureza e no mundo animal como os zocos "voa mariquiña voa" que foron galardoados co Premio Artesanía Contemporánea Antón Fraguas. Orixinalidade que tamén se transparenta polos nomes cos que os bautiza. Nas redes póñolles nomes de aldeas, de parroquias, de sitios pequenos, que é de onde saíron. E é un pouco unha forma de honrar iso, lugares nos que igual só viven cinco persoas. É curioso, moitas veces a xente aproxímase nas feiras, chama por teléfono e queda moi agradecida porque o seu nome se vexa e se coñeza. O dos últimos que puxen, que se chaman San Cosme de Nete, creo que toda a aldea mercou zocos, superogullosos… Para min é moi bonito. É gratificante. Eu son unha romántica. Non podería disfrazar isto doutra forma por moito que isto sexa un negocio. Unhas fotos nunha pasarela non teñen máis valor. É máis importante que a xente saiba que é un calzado galego e un calzado do rural. A miña intención non é estar nas pasarelas, non é o meu obxectivo, favorece e é bo, mais non é a base. —Tamén é vostede moi activa nas redes sociais, onde se ve todo moi coidado, cargado de detalles, ás veces as fotos dos zocos conforman pequenas viñetas que recollen partes esenciais da nosa idiosincrasia. Onde se inspira? Son unhas montaxes que ao principio comecei como un xogo. Unha imaxe e unha pequena frase. Sacar o zoco de contexto pero ao tempo contan pequenas historias do que somos, das cousas que a min me gustan ou do que vivín. Agora levo cinco anos e pico facendo iso, son moitas semanas ao ano e intento que sexa imprevisíbel. Estamos cargadas de imaxes e a miña intención é que sorprenda, traer cousas diferentes. É outra parte do meu traballo. Grazas a iso, a ese conxunto, a xente tamén gusta dos zocos, tamén axuda a facer marca. Para calquera taller artesán pequeno, como o noso, é moi difícil darse a coñecer. Notouse o aumento de seguidores. Para nós é moito, e que comenten as imaxes é moi bonito. Que a xente diga "quero uns eferro" e que xa se saiba que son zocos. Foi grazas a iso, á parte máis creativa das redes sociais. Cando comecei case nin sabía o que era marketing. As redes son algo que temos ao noso alcance, hai que facelo ben e ir encaixando imaxes claras e un texto pequeniño. Agora ás veces chámanme de diferentes sitios para que fale do uso das redes no taller. E é satisfactorio. —A artesanía funciona, desde a institución, como un ben material e inmaterial, exportábel, sinónimo de calidade e tradición dun país. Aínda con ese valor intrínseco que se lle recoñece, as artesás continúan nunha tendencia á baixa. Considera que estes oficios están o suficientemente "coidados" a nivel institucional? Creo que a xente que está traballando agora mesmo na Fundación de Artesanía de Galiza está facendo un traballo moi bo. En especial a xerente, Elena Fabeiro, e o seu equipo de traballo, á marxe da política. O traballo deles dentro diso agradézollo moito. Xa non só por nós, senón polo apoio que lle dá á artesanía tradicional en xeral. Paréceme que Elena é, neste caso, unha visionaria. Ela o que fai é encaixar pezas. Mais os artesáns temos que estar receptivos. Abertos a novas cousas, a renovarnos. Ao igual que os zocos, que estaban en desuso, o mesmo lle está pasando a outras artesanías tradicionais, como poden ser os cesteiros, os oleiros… Outras artesanías son máis atemporais, como os xoieiros, mais as artesanías máis humildes presentábamos máis dificultades. Neste sentido, desde a Fundación están a facer un traballo moi bo porque intentan encaixar as pezas para que non se perda ese tipo de artesanía con outras sinerxías, por exemplo, o mundo da cerámica co mundo da cociña, na cesterías igual, ábrense colaboracións con deseñadores, arquitectos… Ese tipo de sinerxías son as que necesitamos, as que a Fundación facilita. Crear feiras, charlas de artesáns con outros oficios que se poden integrar... Un exemplo é a feira da Agolada, que é moi bonita para os visitantes porque os talleres están en aberto e ademais podes ver o seu traballo en directo. E isto é moi interesante, sobre todo para as crianzas, porque as enganchan. A educación é o máis importante e haina que facer desde abaixo. As crianzas teñen que mamar iso. —A educación é primordial. Desde o meu punto de vista nos colexios debería haber máis información sobre artesanía en xeral, e sobre tradicional en particular. Forma parte da nosa cultura, di moito do que somos. O importante é a educación. Tamén sería marabilloso que nos colexios houbese unha horta e que as crianzas aprendesen a valorar o traballo do campo porque se non, pensan que as cousas nacen nos supermercados. Iso afecta dunha maneira moi grave a todos os traballos do rural, que non se valoran. E é moi importante porque comer queremos comer todos os días, e para poder comer necesitamos xente no campo traballando e vivindo de forma digna. Se non dignificamos os labregos e se non valoramos a quen nos dá de comer, como está pasando agora, estamos maltratando o noso país. Rural, pesca e todo. Iso paréceme básico, o primeiro os labregos. Cambiarían moitas cousas con moi pouco, evitaríamos estar nesta loita. Somos cada vez máis egoístas, ególatras e individualistas. Que cousa máis bonita hai que poder axudar a alguén ou que alguén che veña axudar á túa casa se o necesitas? Agora iso é case impensábel. —As aldeas están a se (re)converter en espazos de resistencia para moitas persoas que ansían nelas unha calidade de vida que non sempre ofrece a cidade. Unha loita contra a morte do rural. Neste senso, o seu taller érguese como un espazo que, desde a aldea de Merza, en Vila de Cruces, se expande até Nova Zelanda. Isto, que é moi significativo, é unha forma de darlle prestixio ao rural. Vostede como o ve? É un "pódese"? É un pódese e débese. Oxalá que ao rural galego e ao noso idioma lles pase coma aos zocos, que poidan remontar, que ninguén se avergoñe de falar galego e que o traballo dos labregos sexa respectado. O lema que poñemos "feito en galego de 1915" significa que está feito aquí e en galego. Quería chamar a atención sobre iso. Se fixese a comunicación en castelán non sería eu nin estaría respectando o meu pasado. Non teño unha ambición, quero facer o traballo que fago, mellorar e aprender cada día o máis que poida e nada máis.