Conversa : Garrido e Cabada

—Lembra cando tomou conciencia de ser galego, co que iso supoñía de pertenza a unha identidade negada e de disonancia coa identidade asignada, e como o experimentou ao longo da súa vida lonxe da terra, e mesmo á volta a esta? Coido que para min esa conciencia comezou a alborexar fóra da Galiza e sobre todo estando por primeira vez durante unha longa tempada (catro anos consecutivos de 1961 a 1964) estudando a licenciatura en Teoloxía na capital do Tirol, en Innsbruck (Austria). Daquela era eu un mozo entre os 26 e 30. Eramos alí de moitos sitios. Non só había alemáns ou austríacos, norteamericanos ou sudamericanos, algúns ingleses, senón tamén compañeiros pertencentes ao propio Estado español pero de diferentes lugares, cataláns e sobre todo vascos que por distintas razóns (tamén políticas) foran enviados polos seus responsábeis relixiosos a diversos lugares de América do Sur. Entre eles estaba, por exemplo, Ignacio Ellacuría, que –como é ben sabido– tras os seus estudos en Innsbruck volveu a terras americanas e foi eliminado alí ignominiosamente xunto con outros compañeiros (como Segundo Montes, do que fun estrito compañeiro de curso e tamén de fútbol universitario, como así mesmo no tranquilo e sosegado xogo de dominó...). De vascos había un bo grupiño e acabei por entenderme ben con eles, naturalmente non na súa lingua, mais si co seu modo franco e amigábel de eles se comportaren. Tiñan amor á súa lingua e gustábame como se expresaban nela ou entoaban afervoadamente os seus cantos. Eu era consciente de que pola miña parte dispuña tamén dunha lingua propia, mais descoñecía o porqué da súa situación subalterna e dos seus sobresaltos e violencias históricas que só bastante despois chegaría a coñecer (naquela época ao franquismo aínda lle quedaban anos por diante...). Cando tras o período austríaco fun doutorarme de 1967 a 1969 en Filosofía a Múnic a miña ferida galega continuaba a precisar de atencións e alí tiven a sorte (ben lonxe da patria na que tal lingua xurdira) de me poder dedicar, como libre complemento dos meus estudos filosóficos, a asistir a unhas clases que levaban como título "galego-portugués" na mesma universidade da capital de Baviera onde estaba a realizar o meu doutoramento. Por iso, ao comezar no outono de 1969 a miña docencia filosófica na universidade Comillas de Madrid e algúns anos despois tamén na Complutense, o tema galego permanecía quizais algo aletargado, mais presente. En realidade a miña estadía en Madrid foi ben longa (arredor de corenta anos) e a Galiza, a miña patria, non estaba normalmente en realidade debaixo dos meus pés senón a varios centos de quilómetros de distancia. Á miña volta de Alemaña cheguei ademais a saber e non sen dificultade (pois a sombra do silencio sobre acontecementos máis ou menos próximos á guerra civil española era moi alongada e tal silencio era norma non escrita pero ben real) que un irmán do meu pai, o que sen o ter coñecido chamabamos familiarmente "tío Pepe", fora ademais de poeta en lingua galega, un dos fundadores do Partido Galeguista a finais de 1931. Esta circunstancia levaríame a investigar e a publicar despois dous libros e outros escritos que para min (e tamén seguramente para outros) foron en boa medida verdadeiros descubrimentos. Algo similar ocorrería coa historia e os documentos pertinentes relacionados cunha festa tan popular como a Rapa das Bestas da miña parroquia natal de Sabucedo (A Estrada). Pois cumpría revestir de dignidade un acontecemento popular que, como tantos outros existentes en Galiza, pertencen á propia comprensión do país e tamén, polo tanto, de nós mesmos. De non ser así, o seu descoñecemento afondaría aínda máis no noso subconsciente autodesprezo. E non é xa preciso engadir que tales traballos debían ser escritos e publicados na lingua propia do país en que tales acontecementos ocorreran ou aínda ocorren. —É posíbel constatar a identidade galega en Vigo, un espazo urbano homoxéneo e equivalente ao de calquera cidade do mundo? Naturalmente existe un espazo envolvente (digamos xeográfico ou natural, tanto terrestre coma mariño) que lle dá á cidade de Vigo un específico carácter galego. Mais alén disto, resulta pouco doado tomar conciencia da súa pertenza a un país con personalidade cultural e lingüística propia, a pesar da existencia nela de importantes institucións universitarias, editoriais ou centros de investigación relacionados coa cultura galega. Pois, como é ben sabido, hai aquí un significativo déficit no uso normal e activo da lingua propia, en seguimento do que ocorre na Galiza en moi diversos ámbitos cidadáns, o que loxicamente conduce a que non poucos falantes en galego vaian paseniñamente abandonando a propia e herdada lingua, contribuíndo deste modo ao paulatino deterioro da cultura do país. —Cando rastrexa a galeguidade dun Cervantes, por exemplo, como nun recente artigo, até que punto se pode imputar de esencialismo este "humus galaico", e como ve o uso que se fai desa descualificación—a de esencialistas— para impedir calquera definición da existencia dunha identidade colectiva? As chamadas identidades colectivas teñen moito que ver co que os antropólogos nos seus estudos de sociedades ou pobos ágrafos denominan simplemente "cultura" ou "culturas". Refírense eles aos modos "culturalmente" herdados de proceder que caracterizan un determinado grupo humano. Trátase, xa que logo, de algo que ten unha orixe eminentemente histórica e, en tal sentido, non é algo "natural" ou "esencial" (nun suposto sentido case "platónico"). É, porén, algo real ou constatábel en canto manifestación dunha determinada situación histórica e non ten por que converterse en algo supostamente "esencial" ou incluso "eterno". No artigo referido ("Don Quixote e o seu humus galaico de fondo": Terra e Tempo, 18 de xuño de 2020) doulle en tal sentido unha determinada importancia ás que poderiamos denominar rechamantes "pegadas" de "cultura" galega constatábeis no Quixote de Cervantes, fundamentalmente na capacidade deste para crear e xestionar "humorismo" literario, sexa ou non el nado en territorio galego. Pois a "cultura" podería en determinadas circunstancias e tempos estenderse alén dos límites do seu territorio, digamos, propio a través das mil e unha sutís posibilidades de transmisión social. Pois non se pode esquecer que, á fin e ao cabo, ambos os dous apelidos do autor do "Quixote" son de orixe galega (procedentes, xa que logo, dunha "cultura" diferente da castelá) e posibelmente por iso os grandes literatos casteláns do seu tempo (alleos ao humorismo do "Quixote" e á "cultura" deste) non foron quen de entender ou aceptar como era debido a súa obra. Hai rechamantes "pegadas" de "cultura" galega constatábeis no Quixote de Cervantes —Comentando a frase do ex ministro do interior: "Benedicto XVI me dijo que el diablo quiere destruir España" deixaches retrucado o asunto ironicamente con esta sentenza: "Hai un dito galego que soa así: 'Deus é bo; e o demo non é malo'...". Pero ambas as dúas frases reflicten unha achega á relixiosidade condicionadas por unha identidade diferente. Fernández Díaz falaba dos servizos que fixera España a Deus, dentro desa concepción do ser español como misión civilizadora no mundo, fronte á relixiosidade galega que Castelao xa graficamente deixou contraposta co seu Santiago peregrino fronte ao Santiago Matamoros. Até que punto estamos a falar da mesma relixión, do mesmo Deus, e como o modo de construír a propia identidade colectiva condiciona tan diferente imaxe da relixión e, en xeral, do mundo e dun mesmo? Paréceme moi verdade o teu comentario. As "culturas", é dicir, a comprensión que de si mesmos teñen os que participan dunha mesma e determinada "cultura" (que non por iso fai que estes se convertan en idénticos sen máis entre si) condicionan ao tempo os modos de comprensión doutras realidades (incluídas as que poderiamos chamar "divinas") pertencentes ao seu ámbito xeral de comprensión. As culturas son así en certo modo coma os ollos dun específico modo de ver o mundo e as realidades. Neste sentido non é nada estraño, por exemplo, que Carmelo Lisón Tolosana, o grande antropólogo aragonés da cultura galega, comentase algunha vez en relación con conceptos coma "Deus" ou o "demo" que "a etnografía verbal local non deixa lugar a dúbidas sobre a natureza dubidosa e equívoca, alternante e con múltiples implicacións de Satán cando consagra o anfibolóxico apotegma: 'Deus é bo, pero o demo non e malo'" ou que "o demo galego é un tabú atractivo, unha separación-conxunción, un singular-plural, un inimigo-amigo, algo sagrado-profano, un malo-bo". Se tal afirmación sobre o demo (cun gran fondo de implicación humorística, naturalmente) a un galego lle pode resultar aceptábel e a outros, polo contrario, algo case insultante ou blasfema, iso é só cuestión dos diversos modos de "ver" as realidades nas diversas culturas ou o efecto da existencia de "identidades colectivas" humanas diferentes. E tales identidades han ser loxicamente respectadas e asumidas como algo constitutivo do humano. —O ser galego tivo un nacemento, un desenvolvemento e terá unha morte? No mundo contemporáneo de civilización dixital e globalización corre risco de desaparecer a identidade galega? Coido que, tamén a respecto disto, se pode dicir que "non só de dixitalización – globalización vive o home". É dicir, o ser humano non é algo simple ou unilateral, senón "multilateral" e complexo. Precisamos hoxe en día dunha tecnoloxía distinta da dos nosos avós. Mais a tecnoloxía e os intereses económicos tenden polo seu mesmo modo de proceder a uniformalo todo para reducir gastos e opoñentes. Non deberían, porén, converterse na man alongada dun colonialismo subterráneo. A cultura galega (lingua, modos de ver o mundo etc.) só desaparecerá cando "imperios" exteriores acaden anulala ante a nosa pasividade e o noso propio desinterese por nós mesmos. Porque xustamente en tales "imperios" (como moi agudamente percibiu o noso Martín Sarmiento hai xa case tres séculos) reside o perigo. Pódese dicir, xa que logo, que todo depende en definitiva de nós, das nosas actitudes. E estas, obviamente, poden ser vitais ou, polo contrario, mortíferas.