Chus Pato: contra a linguaxe

Que vai atopar o lector nesta edición de m-Talá? Creo que o lector vai atopar o libro que eu escribín mais tamén o que vai atopar é unha serie de contextos –e estou pensando en persoas que non leron o libro no seu momento, pola razón que sexa– que os van situar no tempo en que foi publicado. Carlos Lema decidiu incluír no volume todo o que saíra escrito sobre m-Talá e iso é algo que me parece de interese para quen se achegue ao libro. Aí atoparán algunha entrevista, o que escribiron as persoas que naquel momento facían crítica, análises… Hai que subliñar, a respecto disto, que m-Talá hai vinte anos era un texto moito máis brutal do que é agora, e que non era fácil enfrontarse cun libro desas características no contexto galego naquela altura. Logo está o traballo de edición do propio Lema, de corrección do texto. E, finalmente, ofrécense algunhas versións anteriores dos textos definitivos. Creo que resulta moi interesante ler o poemario e todos estes contextos ao mesmo tempo. "Escribir en galego é unha forma de exilio, porque é moi difícil transmitir o que estás facendo, porque realmente non chega a ningún lado" E que atopou vostede ao reencontrarse co libro vinte anos máis tarde? A verdade é que non lle prestei demasiada atención. Tratei de corrixir o texto sen implicarme moito máis. Eu son unha escritora "de territorio queimado", até o punto de que só me releo cando non me queda máis remedio. Vivo sempre na escrita na que estou no momento presente e o resto é como se fose doutra persoa: xa non me pertence en absoluto, xa non podo intervir. É un sentimento ambivalente porque, dalgunha maneira, é como se o texto pertencese a outra persoa; mais claro, iso tampouco é de todo certo porque, en realidade, fun eu quen o escribiu. Nesta ocasión, procurei pasar o máis rapidamente posíbel polas correccións e por todo o labor que hai que facer neste tipo de edicións, aínda que neste caso o traballo foi, fundamentalmente, do editor, Carlos Lema. Aínda así, a lectura que fago agora é a de que o libro non envelleceu absolutamente nada, que é dunha mocidade evidente. Hai que ter en conta que eu teño 25 anos máis e que non é igual ter 35 ou 40 anos que ter 65; mais este libro paréceme dunha mocidade e dunha frescura tremendas. E dunha ousadía case temeraria. Creo que mesmo remozou. No momento en que m-Talá se publicou –e o propio volume dá fe disto– tirouse moito da palabra "hermetismo". Quizais iso era unha proba de que o libro estaba subvertendo os códigos de lectura da época, e talvez dunha certa preguiza por parte da crítica. Cales eran os seus referentes naquela época? A min custoume moito publicar o meu primeiro libro, atopar a voz poética que eu buscaba. Era unha poesía que non se facía no contexto galego nin tampouco no estatal. Eu partía dos Cantos de Ezra Pound –Román Raña destacábao na recensión que fixo do volume–. Cando lin os Cantos –que xa introducira na literatura galega Xosé Luís Méndez Ferrín– quedei abraiada e impulsáronme a escribir naquela liña. E foi tamén moi importante para min a lectura da poesía da escola de Nova York, dos Language poets: Charles Bernstein, Bruce Andrews… Entón podemos dicir que entronco a miña tradición de lecturas de poesía galega –e, en moita menor medida, de poesía española– coa tradición americana. Eu partía dunha base de poesía francesa –Baudelaire, Rimbaud, Mallarmé…– e, xa posteriormente, apareceu tamén Celan. E toda esa mestura resultaba moi novidosa no noso contexto e, en xeral, no panorama poético europeo. Podemos dicir que eu son unha poeta moi americana [risas]. A súa poesía coincide, entre outras cousas, coa de Pound en que introduce a Historia na poesía. Mais chama a atención a sorpresa da crítica galega cando esa compoñente xa estaba moi presente na obra de Ferrín, esa introdución do histórico fóra do contexto de realismo social. Creo que Ferrín era máis "asimilábel" no sentido de que, por debaixo dunha modernidade absoluta, están Cunqueiro e Manuel Antonio –que eu recibo, precisamente, a través del–. Podemos dicir que Ferrín aínda "ten as táboas montadas" e a miña poesía debía montalas por si mesma. Desde logo, eu sen Ferrín non existiría, mais eu tamén tiña outras influencias, principalmente americanas, que me converten nunha "poeta iberoamericana". É curioso, mais é así como me definen polo mundo adiante, como unha poeta iberoamericana. Tamén nos separa o feito de que Ferrín non ten esa parte de destrución do idioma de Celan. Iso débese a que Ferrín recibe un idioma aínda enteiro, mentres que o que eu recibo xa é unha ruína. Nese sentido, durante moito tempo asociouse a súa poesía a Celan, ao problema da incomunicabilidade, do xiro lingüístico. Ferrín coñece mellor ca min, que non son filóloga, todas esas teorías. Mais por unha cuestión histórica, creo que esa desconfianza cara ao idioma que recibes, a sospeita de que non vas ser quen de dicir o que queres dicir na túa lingua, non a ten. Eu sei que teño que ter moito coidado co idioma porque o idioma dinos. Non son eu quen fala a través do idioma senón que é o idioma o que fala a través de min. Eu aí estabelezo unha liña con Valente que le a Celan en alemán e é moi consciente da imposibilidade de que a lingua instrumental poida dicir algo máis alá da consigna, da orde, do campo de concentración. Celan non parte do campo de concentración, pero eu si. Non é que eu crea que vivamos nun campo de concentración, obviamente, mais si estou convencida de que ese é o ideal do capitalismo para a sociedade. Ferrín parte dun idioma que se opón ao capital e ao fascismo sen ter en conta que, se cadra, non imos saír do campo de concentración: está convencido de que podemos enfrontarnos ao capital e vencelo. Eu xa recibo un idioma no que é necesario destruír o contrasinal, a orde, para non traizoar a intención. Hai un poema que di directamente que o capital quere privatizar a lingua, o que lembra ao Benjamin que declaraba que crer que unha persoa pode comunicar un obxecto a outra é un concepto moi burgués da lingua. Claro, a través da lingua instrumental, esa lingua que empregamos habitualmente, diríxennos cara ao lugar onde o poder quere levarnos. Ese falso "hermetismo" do que falabamos, en realidade, estabelecía un xogo co lector –por exemplo, a través da multiplicidade de voces– que permite unha lectura moi liberadora. E que eu creo que m-Talá é un libro moi liberador, como toda a poesía. Os sapiens temos moitas maneiras de ser libres e unha delas é a creación artística e, en concreto, a poesía. O poema, aínda que fale dos temas máis sombríos, sempre permite esa liberación. Antes falabamos dun presunto hermetismo e, efectivamente, alguén dixo que cando un crítico fala de hermetismo é porque é un preguiceiro. Non creo que eu sexa unha autora máis difícil que calquera autor do mundo, en todo caso, podemos dicir que non se coñece o contexto: se eu son hermética, que se pode dicir de Dante? Que lean a Divina Comedia, a ver onde está a claridade. O poema trata de atravesar a linguaxe instrumental para chegar a unha palabra común, unha palabra para todos e que atope a liña do sentido. Non se trata de "entender" o poema, senón de que é o que fai o poema coa lingua: se non a toca, non hai poema. Que quería dicir César Vallejo con Trilce? Ninguén o sabe, pero Trilce cambiou o idioma español. Igual que os poemas de Manuel Antonio cambiaron o galego sen que, en ocasións, saibamos a ciencia certa o que nos quería transmitir. Nesa visión da lingua como produción material inflúe a súa negación da oposición entre natureza e cultura Teño escrito que a natureza sapiens é a linguaxe. Non entendo o ser humano máis alá de ser un mamífero. Non contemplo esa separación da natureza: a natureza son eu, o meu corpo. A cultura é unha tecnoloxía da natureza. A partir de Hordas de escritura [2008] este tema aparece moi frecuentemente na miña obra. A pregunta é: se eu son corpo e algo máis que non é animal, entón que é? Para responder a esa pregunta tería que ir a postulados relixiosos ou espiritualistas, e eu non quero pensar o mundo así. Un ser humano é un mamífero que crea unha tecnoloxía diferente á que crean outros mamíferos: esa tecnoloxía é a linguaxe e, a través da linguaxe, a cultura. Calquera manifestación da cultura non se desvincula da miña natureza de mamífera. Non hai dualidade. É máis, eu creo que a linguaxe e, polo tanto, a poesía, son moi fráxiles e que non gobernan as nosas decisións. Creo que as nosas decisións están gobernadas por impulsos moito máis antigos e máis primitivos: o medo ou o goce. O capitalismo, por exemplo, é unha fórmula que non se basea na linguaxe senón en pulsións moi anteriores: de aí esa enorme tolerancia que propón, ese goce infinito que promete. Iso explica esa busca do real que aparece na súa poesía, esa identificación da palabra como algo material. Claro, ir na busca do real significa deslindarse da linguaxe instrumental para poder dicir algo que logre deixar tocada a linguaxe. Un poema como Penélope, de Cunqueiro, trastorna a linguaxe e, daquela, a realidade. Volvendo ao tema da lingua como ruína: escribir en galego hoxe non nos converte un pouco en exiliados? Si, eu síntoo así. Para algunhas cuestións é moi positivo e, para outras, significa unha dor moi grande. A ruína ten esa dupla vertente: por unha banda é a tristeza por algo que desapareceu e, pola outra, é o que resiste ao tempo. En todo caso, isto é algo que non se elixe: un nace na época que lle toca e recibe a lingua que recibe. Eu xa pertenzo a unha xeración na que os pais falaban galego entre eles e a min falábanme en castelán. A única persoa que se dirixía a min en galego era a miña avoa, que era monolingüe. E claro, estudo en pleno franquismo, no castelán corrupto das oficinas e das señoras diletantes. Eu creo que é a partir do masacre migratorio da década de 1960 cando se rompe a transmisión da lingua, cando recibimos unha estocada moi forte. Hai un poema en Fascínio no que digo directamente que "a miña lingua materna é o fascismo", creo que non se pode dicir dunha forma máis clara. Entón, efectivamente, este é un modo de exilio, porque é moi difícil transmitir o que estás facendo, porque realmente non chega a ningún lado. A min a xente no mundo leme en inglés, e agora empezan a lerme en castelán. E ás veces danse situacións verdadeiramente estrambóticas, como é o caso dun tradutor que verteu ao castelán un dos meus libros a partir da tradución ao inglés. É unha loucura que non se entende máis que aquí: non hai maior exilio. Vostede, ademais, escribe desde esa encrucillada de ser muller e ser galega, desde unha dupla marxinalidade. Penso que o feminismo na miña obra queda xa moi marcado desde A ponte das poldras [1996], que é unha homenaxe á miña estirpe feminina e ás mulleres deste país que nos antecederon. E en m-Talá está presente unha crítica moi pensada a unha serie de feminismos que eu considero obsoletos. A miña obra está escrita desde o punto de vista dunha muller, e non sempre ten que coincidir ser muller cunha escrita antipatriarcal. Eu, da mesma forma en que trato de ser libre a través da escrita, tamén trato de liberarme do patriarcado, na medida en que podo, e nesa ruptura lingüística vai incluída esa pegada en feminino. O feito de asumir que es unha muller, e de comprender a construción cultural do feminino, significa asumir que ocupas o lugar da escrava, que calquera varón, sexas quen sexas, vai pasar por diante. Es o inferior máis inferior e iso, evidentemente, obriga a ver o mundo desde unha certa perspectiva. De feito, sinalouse máis dunha vez que a súa escrita anuncia un "activismo" literario que rompe cos tópicos do feminismo da época para crear novas estratexias. Si, iso está no libro explicado con bastante humor e supoño que naquela época tamén axudou a crear ese halo de rupturismo que tivo m-Talá. Este volume anuncia a edición das súas obras completas por parte de Eu seino? Como se sente ao ser obxecto dunha edición dese calibre nun país que carece dese tipo de edicións mesmo para moitos dos seus clásicos? Iso ten moito que ver coa persoa de Carlos Lema. El é unha persoa moi discreta e talvez por iso non se recoñece –como tantas outras cousas aquí– o enorme valor do seu traballo. Lema é un poeta e un filósofo que, ademais, e un dos poucos editores de verdade deste país. A figura do editor non é especialmente valorada e porén, a súa importancia na construción do discurso literario dun país é fundamental. E creo que a Lema, que acompañou a obra de moitos escritores, fundamentalmente novelistas, lle debemos unha boa parte da orientación da narrativa galega dos últimos anos. Lema, hai uns anos, creou Eu seino?, que non é só unha editorial, senón un proxecto de intervención cultural creo que da máxima importancia para a cultura galega. Eu tiven a sorte de que nun momento determinado se fixou en min e estabelecemos unha relación que se converteu en algo moi importante para min. El empeza a acompañarme a partir de Secesión [2009] e eu, que nunca tivera un editor destas características, sorprendinme moito ao ver que estabelecía un diálogo, que se preocupaba de verdade da miña obra. E todo isto desembocou neste proxecto de editar a obra completa