Belén Guzmán: A xenerala

—Que leva a Belén Guzmán a ser a cabeza visíbel dun dos Entroidos máis tradicionais da Galiza? É unha cousa que me vén desde pequena. Xa meu pai ía ao Entroido, meu avó, meu irmán maior... Desde os sete anos métese a paixón dentro de min e nunca máis sae. Entón, en 2005 comezamos a traballar na asociación, porque dá un pouco de pena que isto non siga para adiante, e pasado un tempo decidín dar ese paso, para que non se perda a tradición e que todas e todos poidamos seguir gozando co Entroido de Merza. —Como chega á Presidencia da Asociación Cultural Vello dos Cornos? Como viña dicindo, eu xa estaba na asociación desde o momento no que se fundou, en calidade de socia. Cando en 2013 o que estaba á fronte, Xosé Ramón Cillero, se decidiu a deixar a presidencia, falou comigo para preguntarme se me vía co cargo e, co apoio dos sete membros da asociación, decidín aceptar. Mais quero deixar claro que xa desde que se fundou Vello dos Cornos estabamos axudando e facendo todos un pouco de todo, por iso resultou algo natural o feito de coller as rendas da asociación. —O vindeiro mes de marzo faranse sete anos desde que está á fronte da asociación. Que ten cambiado en todo este tempo? En xeral non cambiaron moito as circunstancias, pero si que se mudaron algunhas cousiñas no sentido de que agora estamos traballando cada vez máis para que no Entroido haxa xente con bos disfraces, carrozas... É un eido no que queremos medrar. Tamén estamos dando máis e mellores premios, co obxectivo final de conseguir involucrar máis a xente. Porque, ao final, as xeneralas non facemos o día do Entroido todo. Por iso desde a Asociación Vello dos Cornos traballamos para que cada vez haxa máis xente disfrazada e metida na festa. —Cal é a súa primeira lembranza do Entroido en Merza? Eu teño gravado na cabeza o recordo de ir á escola, non estudar abondo e que meus pais me castigaran a min e mais a meu irmán sen ir a cabalo ao Entroido. Moito teño chorado por causa diso [ri]. O certo é que desde que cumprín os doce anos ía de moura, e despois xa fun toda a vida de xenerala. A nosa familia, a Guzmán, leva dentro esa tradición de ir ao Entroido, todos e todas, desde a primeira infancia. —Que hai que ter para ser unha xenerala do Ulla? Hai que levalo no sangue. Eu vivo o Entroido todos os días do ano, pero un mes antes xa comezo a erguerme nerviosa, agardando a que chegue dunha vez. Eu co que mais gozo é co feito de levantarme pola mañá, vestirme, coller o cabalo, que levas nin se sabe canto tempo preparando para ese día, e ir polas casas. A nivel interior sentes unha satisfacción inmensa. E despois, se todo sae ben, a sensación non se pode explicar con palabras, supón algo enorme, aínda que se viva por dentro. —Como foi esa primeira vez na que se converteu en xenerala? Foi unha historia ben curiosa, porque foi un día que faltaba un xeneral. Eu aínda era bastante pequena, meus irmáns xa ían daquela, así que deixáronme un cabalo, e comezou todo. A primeira vez que vas parece que o fas como con medo, quizais por ser tan noviña, pero vas cunha ilusión por dentro de que a xente te vexa enriba do cabalo, que quede todo o mundo mirando para ti... Supón todo un orgullo. —A imaxe desas xeneralas do Ulla, montadas e gobernando os seus cabalos, é visualmente moi poderosa, e pouco habitual nos distintos Entroidos galegos, ademais. Así é. De feito, as mulleres no Entroido de Merza cada vez imos a máis. Este ano seremos seis as que iremos a cabalo, cousa que nunca pasara antes. Por exemplo, en 2017 eramos catro. Así que, si, pódese dicir que cada vez hai máis mulleres no Entroido, polo menos no noso, en Merza. —Que importancia toma unha celebración como a do Entroido nunha zona rural como é a de Merza? Toda. Merza sempre foi moi propio do Entroido, nesta aldea sempre se viviu moito esta festa, cos veciños estando moi involucrados. Ti vas polas casas e o único do que se fala é do Entroido. Somos unha parroquia moi unida. Unha festa é unha festa, e está ben, a todos nos gusta, pero o Entroido... vivímolo doutro xeito, é algo distinto, máis intenso. E iso que en Merza somos pouca xente, pero todo o mundo sae disfrazado e unido a facer o Entroido. —Como de relevante é, socialmente, o Entroido para a aldea de Merza? É importante para todo o mundo, e o mellor de todo é que o segue a ser para a xente nova, así que a continuidade está garantida. Porque, ademais, o Entroido reafirma os lazos da identidade da aldea. O feito de disfrazarse, de poñer esas máscaras, de ir o carnaval... é un todo para nós, supón un tempo no que unha pode ir vestida do que sexa pola rúa sen que a ninguén lle sorprenda, e iso sempre formou parte da nosa sociedade. Poderíase dicir incluso que o Entroido é como un bálsamo, unha terapia de grupo coa que rompemos a monotonía e liberamos as tensións que poidan existir. Durante eses días a liberdade de expresión é total, e usámola para ridiculizar e desmitificar os sucesos do ano. —Participa toda a aldea do Entroido? Si. Incluso aquelas xentes que non o fan de xeito directo, por exemplo por un deceso. Porque naquelas casas onde ese ano houbo un falecemento, a familia non lle dá permiso ao correo para poder entrar. Trátase dun vello costume moi arraigado, ese de non permitir que entre a festa nesa casa durante o prazo dun ano, a contar desde a data da perda do ser querido. A idea é que non se debe mesturar a dor coa alegría, son cousas que non van parellas. É tempo dun loito que hai que respectar. Pero é reconfortante ver como ao ano seguinte esas portas xa están abertas e os vivas das xeneralas resoan nas paredes desa casa. —Ademais de estar prohibido durante o franquismo, o Entroido de Merza tamén tivo problemas á hora de utilizar imaxes, traxes e elementos militares. Como conseguiu o pobo sacar adiante a súa tradición malia eses atrancos? Foron anos moi complicados, pero as veciñas sempre lograron seguir co Entroido a pesar de todo. E iso que o de Merza xa tiña, por aquel entón, moitos anos, pois hai documentación escrita de 1920 que deixa constancia da súa existencia, e testemuños orais que o remontan incluso até 1913. Durante os anos da guerra civil española, entre 1936 e 1939, o Entroido estivo totalmente prohibido. Logo, durante a posguerra, si que se celebrou, mais os textos dos xenerales tiñan que pasar polo filtro da censura, e a celebración en si era supervisada pola Garda Civil. —Que pensarían daquela se unha muller fora a que se encargara de dirixir as tropas dos xenerais? Pois naquel tempo, e incluso non tan atrás, penso que fliparían (ri). Mesmo na época do meu pai sería impensábel que fosen mulleres a cabalo, nin moito menos, mais agora si, porque a sociedade xa avanzou. A min cando me dixeron de levar a asociación non tiven maiores problemas, e todo o mundo está contento. De feito, na Asociación Vello dos Cornos somos dúas mulleres á fronte e o resto son homes. Cambiou moito o conto. —É a mostra inequívoca de que as mulleres están a tomar cada vez máis ao mando no mundo rural? A partes iguais (ri). As miñas compañeiras vanse metendo cada vez máis, e poderíase dicir que estamos xa nun plano de igualdade entre homes e mulleres, polo menos no ámbito do Entroido. —Hai máis canteira de xeneralas en Merza? Apúntanse as máis novas a seguir con esta tradición? Si. Temos dúas rapazas e tres rapaces. Ao final, a xente de Merza, e poño de exemplo o meu caso, que teño dous sobriños, vai meténdose, ou vas meténdoos, no tema do Entroido. E as crianzas víveno, collen ese gusanillo e vaise creando así unha canteira bastante bo. —Nos últimos anos están a tomar cada vez máis importancia os Entroidos tradicionais galegos, máis alá do mítico triángulo ourensán. Por que? No noso caso en concreto axudou moito o feito de que nomeasen o Entroido dos xenerais do Ulla como Festa de Interese Turístico. E o noso obxectivo na Asociación Vello dos Cornos é seguir nesta liña, que a xente veña vivilo, que o expanda e o difunda. Que gocen da sátira, de vernos criticar o non criticábel, de como ridiculizamos o poder, das nosas máscaras... por iso seguiremos a traballar, máis incluso, porque un Entroido non se organiza un mes antes, hai que traballalo desde moi atrás. —Fala vostede do tempo e enerxías que lle dedicadan. Canto tempo leva organizar un Entroido e que actividades teñen que desenvolver? Somos sete membros na directiva da asociación, e dous deses membros desde catro ou cinco meses antes da data do Entroido xa están facendo os seus atranques. E todo o ano tes que estar tamén pendente, mirando o que pasa a nivel nacional, no mundo da política... o certo é que o Entroido nunca queda de todo aparcado. Desde setembro é cando comezamos xa a traballar intensamente, porque se non, non se chega a onde chegamos. Todo o que facemos para que cada vez creza máis o Entroido leva detrás moitas horas de traballo, e tamén moitos cartos, cartos do pobo. As mulleres no Entroido de merza cada vez imos a máis. este ano seremos seis as que iremos a cabalo, cousa que nunca pasara antes. INcluso na época do meu pai sería algo impensábel —Eses cartos son contribucións dos veciños, apoios institucionais ou proceden doutras fontes de financiamento externas? Vén todo do traballo dos veciños e das veciñas. Ti vas polas casas dando as vivas á xente de Merza, e elas danche un donativo para a celebración do Entroido, para os traxes etc. E como traxes xa temos bastantes, agora estamos metidos no tema dos disfraces. Tamén organizamos unha gran chocolatada con churros para as crianzas... o caso é facer cousas para soster o Entroido. —Cal é a maior dificultade para organizar un evento tan importante? Esa dos cartos? Non, é a da participación. Esta é unha actividade que non pode realizarse por unha soa persoa, senón que precisa da colaboración, participación, entendemento e ganas de traballar de canta máis xente mellor. O Entroido nada ten que ver coas festas do verán, onde se lle encarga o traballo a un contratista para que arme unha festa millonaria para que a xente quede no campo mirando para o palco. E outro problema que tivemos foi o de buscar xente para que vaian a cabalo, pois non todo o mundo sabe montar e andar ben, porque o cabalo ese día vai nervioso, hai moito balbordo... é importante, fundamental, ter un gran control sobre o animal, porque non queres que pase nada malo. —Houbo un tempo en que no Entroido de Merza había dúas parrandas rivais que loitaban coas súas coplas, pero semella que este feito foi minguando. En que consistía? Efectivamente, en Merza durante moitos anos houbo dúas parrandas rivais dirixidas por Xepe e Sueiro. As súas coplas eran segredas, e ensaiábanse durante meses nas longas noites de inverno polos seus compoñentes, que empregaban como únicos instrumentos musicais botellas de anís e culleres. A elección dos membros era moi rigorosa, e algún ten sido expulsado por falta de aptitudes, o que demostra moi ben a importancia que tiña aquela parranda na configuración daquel Entroido. Para a xente era todo un privilexio escoitar as súas composicións, e é certo que desde a súa perda ese foi un lugar que quedou baleiro. —Cre que poderá rescatalo? Vese Belén Guzmán lista para ser unha das novas cabeciñas desta figura? u creo que si, non habería ningún problema. Pero dándolle unha volta ao concepto da rivalidade. Nós non o facemos así. Os nosos xenerais non discuten a nivel dun ou doutro bando, discuten un xeneral contra outro, e un leva a bandeira de España e o outro a da Galiza. Cada grupo considérase unha unidade independente, unha nación soberana que intenta invadir a outra e non deixarse invadir. —Como é ese momento das discusións? Os xenerais falamos sempre de alta política, a nivel do Estado, Europa... e despois, o que son os mouros, falan xa de cousas da a nivel da aldea, da parroquia, do que pasa no ano, dicindo os seus versos cantando, pero cunha entoación totalmente distinta á que usan os xenerais ou as xeneralas, moito máis lenta e retranqueira. Pola súa banda, o escribano fala ao respecto dos aconteceres que tiveron lugar no Concello, que este ano aquí nas Cruces deu moito do que falar. E, finalmente, o frade fala dos amoríos que houbo na parroquia, do aquel que estivo liado con esta outra etc. Cada personaxe ten a súa función típica. —Desde a súa asociación conseguiron recuperar a figura do Vello dos Cornos. Que fontes e fórmulas utilizaron para refacer a súa presenza? O Vello dos Cornos é o personaxe típico do Entroido. Nós usámolo para dar nome á asociación, e para nós, cada vez máis, supón o personaxe que máis acapara os focos, porque é un home disfrazado con farrapos vellos, que sempre vai coa mesma roupa, cos seus cornos, coa pelica de ovella, cos seus zocos, e que se vai metendo con toda a xente o día da Entroido. Non fala, é un personaxe que non di nada, mais acapara a atención toda. Os nenos téñenlle un medo... [ri] O certo é que no noso Entroido é o personaxe máis carismático que temos. —O vello dos cornos adoitaba ter unha parella, a Fiadeira. Que foi dela? A Fiadeira levamos xa uns anos meténdoa con el, concretamente diría que hai uns tres anos que vai sempre como parella súa, logo duns anos de estar perdida e nos que non se falaba tanto dela. —Quedan outras tradicións ou personaxes que non se nomeasen aínda nesta entrevista por traer de novo á celebración? No noso Entroido, os que se facían anos atrás están todos recuperados. —Que lle diría a alguén que non coñece o seu Entroido para convencelo de que se achegue a Merza? Diríalle que ten que vir visitarnos e velo cos seus propios ollos, porque en cada aldea é distinto, e penso que nós temos un Entroido bastante bonito, bastante unido, que ten moito que ver e que ofrecerlle á xente. É unha cousa única, polo menos para nós, e sempre procuramos dar todo para que cada vez veña máis xente a ver o noso Entroido.