Arancha Estévez: "Casares ten un punto que non é común na historia doutros exiliados, que é o triunfo"

—Cando xurdiu o seu interese pola figura de María Casares? O interese pola figura de María Casares xorde cando formaba parte da redacción de A Nosa Terra, que tamén tiña unha editorial e que seguía unha liña de traballo moi clara relacionada coa recuperación da memoria histórica. Dentro desa estratexia de recuperación de figuras e de textos que se consideraban importantes e que estaban esquecidos había un gran baleiro no que se refería ás mulleres, polo que se iniciou unha colección que recollía biografías de mulleres galegas cunha obra importante e que non tiñan a visibilidade que merecían. Decidimos comezar con dúas mulleres cuxa vida e obra que tiñan moitas posibilidades de atraer un público amplo: Maruxa Mallo e María Casares. A primeira coñecíase algo máis, pero María Casares, naquela altura, era case unha completa descoñecida. O certo é que nese momento, eu xa estaba namorada de María Casares: lera as súas memorias e parecérame unha personaxe moi atractiva, realmente apaixonante. —Agora sae á luz da man de Aira Editorial unha edición revisada daquel libro editado daquela. Que foi o que cambiou nestes case 25 anos na visión que temos de María Casares? O que cambiou, sobre todo, foi a facilidade que existe agora para consultar documentación, grazas á dixitalización de arquivos e bibliotecas. En realidade, o libro é unha reedición corrixida, porque había algúns erros puntuais, sobre todo nas datas, mais no fundamental, non cambiou. O que si hai é unha especie de actualización final, porque neste tempo ocorreron algunhas cousas dignas de salientar, o seu legado está máis vivo que naquela altura e había que traer o libro ao día de hoxe. Tamén hai traballo de imaxe moito máis rico un pouco polo mesmo, porque existen máis posibilidades de traballar con máis e mellor material no mundo dixital. Nese sentido, quedou máis redondo. A Nosa Terra era unha escola de recuperación da memoria moi boa. Había moito traballo previo feito. As memorias de María Casares publicáranse en 1980 e, malia que estaban descatalogadas, nós tiñamos un exemplar, e foi a partir delas que empecei a construír. Ademais aproveitei unhas vacacións no ano 1998 en París para ter un encontro con Ramón Chao e el axudoume moitísimo con documentación francesa. E logo tiven a sorte de que a sobriña de María Casares, Esther Varela Casares, me dese moita información de primeira man sobre a familia e sobre a súa vida. —Como cre que cambiou a percepción social na Galiza sobre María Casares? Porque aínda dá a sensación de que, efectivamente, agora é unha figura algo máiscoñecida, pero non somos quen de facer un discurso sobre ela moito máis alá do que contan as súas memorias. Semella que non nola demos “apropiado”, por dicilo dalgunha maneira. O seu libro é, talvez, o primeiro intento serio de abrir ese camiño. Si, coincido en boa parte niso que dis, creo que María Casares segue a ser unha gran descoñecida na Galiza. O título desta revisión “A célebre refuxiada, a descoñecida”, en certa forma fai alusión precisamente a iso. En Francia é unha celebridade e, na Galiza, unha descoñecida. Ela ten un atractivo moi poderoso sobre calquera que se achegue á súa biografía, porque é unha muller que atravesa todo o século XX, porque ten un traballo extraordinario e todo o seu entorno fala de historia, de grandes figuras do século pasado. Mais ás veces é complicado elaborar un discurso sobre alguén que -por citar un elemento que foi determinante- non volve á Galiza. Ela confesaba que había algo “que non estaba en orde coa Galiza”, algo que lle impediu volver á súa terra natal. Eu creo que se non falecese en 1996 tería regresado, que había moitas cousas que chamaban por ela, comezando polos Premios María Casares que outorga a Asociación de Actores e Actrices da Galiza. Penso que estes premios achandaban o camiño, que lle permitirían volver da maneira en que ela quería volver. —A través do recoñecemento do éxito. Claro, Casares ten un punto que non é común na historia doutros exiliados, que é o triunfo. A súa, ao contrario do que é habitual, é unha historia de éxito. Por ese lado, nós contamos con varias bazas para entender a riqueza do seu legado. Unha delas é María Lopo, que é unha grande investigadora e que leva moitos anos concentrada en reconstruír tanto a historia familiar como a profesional de María Casares. O seu traballo resulta importantísimo para entender a María Casares na súa relación coa Galiza. E logo, nestes vinte e cinco anos sucederon cousas que tamén teñen relevancia. A primeira é a publicación en Francia do epistolario entre Casares e Camus, que volve poñer o foco sobre a súa figura e cuxo eco chegou até aquí. Esas cartas permiten reconstruír a relación entre os dous e situala no punto adecuado para entender a María Casares máis alá dos amoríos. E logo, está tamén o feito de que ela, se comportou sempre dunha maneira xenerosa e agradecida con Francia e cando falece, deixa a propiedade na que vive ao Concello -Allou, un concello moi pequeno, de apenas 500 habitantes-, que é agora unha Casa-Museo cunha programación continua e estábel que lembra o seu traballo e a importancia da súa figura. Nese sentido, creo que as voces que falan de María Casares chegan até o día de hoxe e que debemos seguir traballando para “reconstruír” a súa posteridade. —Esas epistolario que cita vostede cobre moitas lagoas que deixou na súa biografía. Si, porque as memorias son moi persoais, moi centradas en determinados eixos emocionais da súa vida -o teatro, Camus, o exilio... Con Camus hai unha comunicación moi especial que se ve nesas cartas, unha relación entre dúas persoas que vai máis alá do amoroso, unha complicidade persoal, profesional... moi bonita, na que se contan todo o que ten importancia para eles. Así coñecemos, por exemplo, anécdotas como a dunha xira que ela fai por América do Sur na que se encontra coa comunidade de exiliados na Arxentina que resulta dunha grande emotividade tanto para ela como para os que tiveran que fuxir. E ela, nesas cartas, vai relatándolle a Camus todos os sentimentos que a van asaltando en cada momento daquel reencontro. —Sempre se subliña moito a relación con Camus, que é realmente importante, mais tamén se corre o risco de que a súa figura apareza como subsidiaria da do escritor, como se ela só fose importante porque foi “a amante de”, e non polos seus logros. Coa perspectiva que dan os anos, teño pensado que quizais hoxe cambiaría algunhas cousas no libro, que non o escribiría da mesma forma. E unha delas é, precisamente, esa, o foco que se pon sempre na súa relación con Camus. Ela escribe as memorias en 1980 -e non é casual que o faga despois dese intento frustrado de traballar en España- e aí bota fóra todos os seus fantasmas: o teatro -ela quería facer un libro exclusivamente sobre teatro que a morte non lle permitiu escribir-; a familia e a Galiza, a memoria da infancia; e Camus, que aparece como “o home máis importante da miña vida”. Pero Camus morre en 1960 e Casares en 1996, sen parar en ningún momento de levar a cabo proxectos de todo tipo. Ou sexa, que tivo moitísima vida alén de Camus. Claro, o primeiro titular que chega sempre é “a galega que foi amante de Camus”. Pero iso inscríbese no gran descoñecemento que existe sobre a súa figura e a súa obra, e abondaría con revelar a profundidade e a importancia da súa carreira para situar as cousas na súa xusta medida. —Volvendo ao que dicía antes sobre que María Casares non regresou á Galiza, pásase por alto case sempre que ela pretendía que lle devolvesen a casa familiar -que pertencera ao seu pai, Santiago Casares Quiroga, que fora nada menos que presidente da República-, algo que ela verbaliza na entrevista que lle dá a Ursula Heinze (“Onde ía durmir, nun hotel?”). Iso, se cadra, dá a razón aos que din que para que a Transición fose un proceso xusto habería que revisar o Rexistro da Propiedade. Exactamente, para min aí está a clave, e non só polo que aquel edificio significaba persoalmente, senón por todo o que simbolizaba. Cando ela vai a España para facer El adefesio, o proxecto incluía a xira da obra pola Galiza. Finalmente, non puido ser, porque volveu a Francia enferma, cunha hepatite, e xa non volveu. Desde ese momento até a súa morte hai dúas entrevistas moi significativas. A que ti comentas de Ursula Heinze e a que lle dá a Manuel Rivas, que lle fai unha das mellores entrevistas que eu lin con Casares. A Heinze coméntalle iso de que non vai ir á Coruña durmir nun hotel e a Rivas confésalle o que falabamos antes de que “non está en orde coa Galiza”. Só fai falta rañar un pouco para decatarse de que aí hai un tema de agravios, de incautacións de bens que fai moito dano. O triunfo de María Casares ten unha cara B que é a historia da súa irmá, que despois do golpe de Estado queda retida na Coruña durante vinte anos. En 1936 esta irmá está na Coruña e non pode fuxir, e a Ditadura utilízaa claramente como refén contra o seu pai, e pasa verdadeiras penurias durante dúas décadas. Até 1955 non puido saír ao estranxeiro e durante ese tempo houbo un intento de recuperación da casa familiar -estamos falando de recomprala, non de que lla fosen devolver- mais non foi posíbel. E toda esa dor e todo ese padecemento pesa moito na familia. Eu tiven a sorte de poder falar coa sobriña de María, Esther Varela Casares, e decateime de que aí había unha ferida que non estaba fechada. María Casares sentía que a ela incautáranlle a infancia, e iso dificultou moito que “se puxese en orde” coa Galiza. Nese sentido, insisto no de antes: creo que a chamada para darlle o seu nome aos premios de teatro da Galiza tería sido unha vía de reconciliación, pero non puido ser, a morte impediuno. —Naquela entrevista de Manuel Rivas é onde di, entre risas, que a declamación especial do texto que apreciaba a crítica francesa se debía ao seu acento galego. É que tiña un acento moi marcado que nunca amorteceu. Ela traballou moito para crear unha voz grave que lle dese misterio, pero nunca traballou á contra daquel acento. En Francia, de feito, é un selo que fai recoñecíbel a María Casares. —Pola contra, cando fai teatro en castelán -tanto na Arxentina como, despois en Madrid e Barcelona con El adefesio de Alberti- a crítica censurouna precisamente por ese acento. Si, imaxino que ía en contra dese “castelán estándar” que se usaba no teatro da época e que soaba estraño. En todo caso, é curioso: ela non volveu á Galiza, pero a Galiza sempre estivo con ela a través daquela forma de expresarse que se converteu, ademais, na súa ferramenta de traballo, na súa chave para o éxito. —As súas memorias falan dese duplo exilio -primeiro da Coruña a Madrid e logo de Madrid a Francia-, pero é claro que ela, que parte dunha posición dun certo privilexio a respecto doutros refuxiados, non dá atopado unha vía de conexión para volver. Claro, e que eu non coñezo outro caso como o dela, dun triunfo tan rotundo noutro país e noutra lingua. Ela vén de vivir subida a un escenario nunha sociedade máis libre e máis igualitaria. E cando volve a España, atópaa nun momento en que a morte do ditador provoca un balbordo que non está á altura do debate político francés ou europeo do momento. Non atopa o punto de enganche. Hai que pensar que é unha muller que aos 19 anos xa ocupa as portadas das revistas de París, que é adorada en todo o mundo, que xira polos escenarios internacionais co seu nome en letras douradas... —Cando ela faleceu, o diario Liberation titulou: “O teatro morreu”. Iso é moi revelador para saber o que significaba María Casares na cultura francesa e europea da época. —Ela, ademais, non era unha actriz de teatro comercial: era unha muller que asumía retos e que estivo ao lado dos grandes experimentadores do teatro da altura, como Jean Vilar e o seu Teatro Nacional Popular, un proxecto avanzadísimo para a súa época que acabou desembocando na creación do Festival de Avignon. E aínda despois asociouse a nomes como Jorge Lavelli, Bernard Sobel... Ela é lembrada como “unha gran tráxica”, que o era, pero tamén era unha actriz que experimentaba constantemente. O Teatro Nacional Popular de Vilar, como sabes, resultou fundamental para o avance do teatro posterior á II Guerra Mundial, moi brechtiano, moi encamiñado a facer un teatro para o pobo. E o propio Vilar recoñecía que ela non era só unha actriz, que era unha parte activa do proxecto que participaba nos debates, daba ideas... E o mesmo ocorre co nacemento do Festival de Avignon. E ela explica que, no momento en que empeza a acomodarse nun proxecto, sente a necesidade de cambiar, de volver comezar con algo novo. E por iso cambia constantemente. A década de 1960, por exemplo, vai a América e colabora con Margarita Xirgu, que a dirixe na montaxe de Yerma en Bos Aires, e entra en contacto con toda unha serie de creadores latinoamericanos que están renovando a escena e que acabarán en Europa, como Lavelli. —É bo lembrar, agora que tanto se fala da hibridación de xéneros, que ela xa colabora con Maurice Béjart a principios desa década, en montaxes nos que danza e teatro se fusionan. Ela só fai teatro “comercial” unha vez na súa vida, cunha obra que se chama Cher Menteur (Querido mentirán) que é, segundo ela mesmo confesa, a única vez que gaña “máis diñeiro do que necesitaba”, e é cando compra a casa en Allou. Mesmo nos últimos anos segue asociándose con directores que desafían as normas, non aproveita a súa celebridade para acomodarse, senón que segue investigando e experimentando: interpreta a Lear na versión do Rei Lear que dirixiu Sobel, por exemplo. E só se retira dos escenarios uns poucos meses antes de morrer, cando xa está moi enferma. Claramente, as súas escollas son sempre arriscadas e comprometidas. A min paréceme realmente incríbel esa capacidade de “ver” cales son os proxectos que terán relevancia para a historia do teatro mesmo no momento en que nacen, sen ningunha garantía. —Cre que o que se está organizando para conmemorar a María Casares neste centenario redundará nun mellor coñecemento da súa figura? Ben, no centenario danse momentos importantes que quedan na memoria, e eu creo que hai un esforzo, mesmo institucional, máis potente que noutras conmemoracións. E creo que é por ese singular atractivo que ten a súa figura. Quero pensar que un maior coñecemento si que estamos conseguindo entre todos. Antes de comezar citaches o espectáculo de Ainé Continente María, que eu creo que é do mellor que lle puido pasar á memoria de María Casares. Melania Cruz, unha actriz galega interpretando outra actriz galega, consegue transportarnos até a María Casares real e espero que retomen a xira axiña e que todo o mundo vaia vela. Á parte diso, quedarán libros, investigacións... mais hai que continuar estudando e divulgando. E tamén que se dean xestos: sería moi importante, por exemplo, que o teatro da súa cidade levase o seu nome. Casares é unha figura de referencia do teatro europeo do século XX e non podemos permitirnos prescindir da súa herdanza.