Anselmo López Carreira: a memoria recobrada

—Con que obxectivo se publica este libro? Como xorde? Foi unha proposta que Isidro Dubert fixo a Xerais. É unha colección sobre a historia de Galicia e o noso libro é a primeira achega. Non é unha historia do reino de Galicia, senón un libro de divulgación sobre a existencia do propio reino e sobre o seu tratamento historiográfico, é dicir, sobre o seu esquecemento. —Ao comezo falan dunha polémica: Sánchez-Albornoz repróchalle a Castelao a súa castelánfobia e Castelao a Sánchez-Albornoz o seu excesivo castelanismo. Por que é significativa? Os dous representan visións contrapostas da historia medieval de Galicia. Castelao non é historiador: bebe do que escribiran Risco ou Vilar Ponte, pero ten claro que Galicia ten unha historia de seu e reivindica, a través dela, a nacionalidade galega. Sánchez-Albornoz é a versión historiográfica da Xeración do 98, moi castelanista. —Sánchez-Albornoz recoñece que se chamaba Galiza a todo o noroeste da Península e Modesto Lafuente que ao reino de Asturias se lle chamaba Galiza. Mais iso non muda nada… Ambos recoñecen ese feito, pero en notas ao pé de páxina. Eles sabíano. As crónicas árabes chamaban a todo o noroeste Galicia, pero a historia oficial feita por Modesto Lafuente e despois por Sánchez Albornoz, xa no século XX e con máis fontes, opta por chamarlle reino de Asturias e reino de León. 'O Reino Medieval de Galicia. Crónica dunha desmemoria', editado por Xerais, é a última achega ao campo literario de López Carreira, nunha coautoría ao carón de Xosé Miguel Andrade. —A documentación, en realidade, é interpretábel, alén dos motivos ideolóxicos. Aparecen expresións moi distintas para definir os reis e os seus territorios. É interpretábel, si, pero os motivos ideolóxicos pesan moito. Cando se comeza a facer unha historia académica normativa, a mediados do século XIX, non hai aínda unha historia de Galicia. O traballo de Murguía e Vicetto chega despois. A historia de España herda unha interpretación que vén de moi atrás, do século XIII, relacionada coa unión do reino de Castela co de Galicia-León e co proceso de hexemonización de Castela. Os historiadores do XIX traballan coas crónicas do século XIII, sobre todo as feitas na corte de Afonso X, ou coas do XIV e XV, que salientan a historia de Castela por enriba dos demais reinos. Non é así no caso de Catalunya e Aragón, que teñen unha historiografía de seu moi potente. Ademais, Galicia pasa a ser xa o territorio da Galicia actual: non é a antiga Gallaecia, que tiña a capital en León. Modesto Lafuente continúa a tradición historiográfica do século XIII, que era a que había. Sabían que houbera un reino de Galicia, pero para eles era un título baleiro de contido. —No que si están de acordo os historiadores é na importancia da Gallaecia no aspecto demográfico e territorial e no poder da nobreza e da Igrexa. Polo menos até o século XIII. No aspecto demográfico, máis alá do século XIII. É o territorio máis poboado. E iso xa viña de atrás, a densidade de poboación xa era moi elevada na época romana e máis atrás, na prehistoria. A nobreza galega tamén é moi poderosa até o século XIV. A propia dinastía castelá colle o título dos Trastámara, que era galego. E a Igrexa, tanto a de Braga como a de Santiago, tiña unha posición preeminente tamén. —Durante moito tempo pode falarse de convivencia entre tres reinos non sei se "independentes", pero si autónomos. Cando muda isto? Á morte de Afonso III a terra repártese entre os seus tres fillos, quedando García con Gallaecia. Mais non está claro de todo se eran tres soberanos independentes uns dos outros ou se estaban os outros dous supeditados a León. De Sancho Ordóñez tamén aparece que é rei "en" Galiza… Galicia vai con León e é discutíbel, como diciamos antes, se hai preeminencia de León sobre os outros. Na documentación aparecen por exemplo como reis os que son fillos de reis, polo que deberían chamarse infantes. Ou aparece a palabra rei ou mesmo emperador para o século IV, cando en realidade eran máis ben señores feudais. Hai distintos momentos e distintos títulos na documentación, pero por exemplo na época de García hai tres reis, fillos do mesmo rei, o de Galicia-Portugal, o de León e o de Castela. Mais a regra xeral é que Galicia vai con León, sendo o antigo espazo da Gallaecia e tendo León como capital. Os historiadores castelanistas pretenden adiantar o nacemento do reino de Castela até o século XI, pero non nace até o XII. Cando morre Afonso VII o territorio queda dividido: Fernando II herda Galicia-León e Sancho herda Castela, entón nace unha Castela separada da vella Gallaecia. É tamén cando nace Portugal, quedando Galicia-León por un lado, Portugal polo outro e Castela polo outro. Até 1230, non Fernando III o Santo, non se unen Galicia-León e Castela. Houbo un reino de Galicia que chegaba até os Pirineos, mais o que non podemos dicir é que fosen todos galegos —Por que é esquecido o rei García, cuxa memoria rescatou Ermelindo Portela? Non reinou moito tempo e tivo un final frustrante. Caeu en poder do seu irmán Sancho e despois foi apresado polo seu irmán Afonso. Ermelindo considera que García puxo as bases do que sería un renacemento que non foi exclusivo de Galicia-Portugal, pois houbo un florecemento do mundo occidental no século XI-XII. Tampouco sabemos con que grao de independencia reinou, e ademais non tivo continuidade dinástica. —E o reino suevo, por que non tivo sorte historiográfica? Se houbo un descoñemento xeneralizado do reino medieval, tiña que habelo do reino suevo. Hai crónicas moi importantes para coñecelo como a de Idacio, ou o parrochiale suevum, ou mencións en fontes francas… Hai un período intermedio do que non hai documentación, pero do resto si a temos. O que pasa tamén é que Idacio deu unha imaxe moi negativa sobre os suevos. Mesmo Murguía e Vicetto toman ao pé de letra a súa crónica. Mais a cuestión fundamental é que a historia oficial de España tenta estabelecer un continuum desde os romanos e os visigodos ao reino de Asturias e León. Os visigodos serían o paradigma do que debía ser España: unha monarquía católica capaz de controlar toda a Península. E aí os suevos, simplemente, non encaixan. —Mais a crítica "radical" da vella interpretación que vostedes propoñen é moi tardía. Por que? É do ano 2000 para adiante: os meus libros, os de Camilo Nogueira, o de López Teixeira… Antes houbo reivindicacións máis puntuais. Murguía e Vicetto xa se decatan de que a historia medieval non era como dicía a visión hexemónica. Rubén García Álvarez apuntara na revista Grial, nos anos 60, que o reino de Galicia fora ocultado por mitificación do de Castela. Eduardo Menéndez-Valdés tamén fala de mitificación histórica e di que o separatista foi o reino de Castela… —Se nas fontes árabes está tan claro, como se traduciu por reino de León? Para ilustrar iso pomos no libro dous mapas. Modesto Lafuente coloca un "reino de León" sobre o territorio que era o norte de Portugal, Asturias, León e Castela, e debaixo e noutra letra pon Jalikia, como el sabía que lle chamaban os árabes. Outro mapa, dunha historia de España publicada na II República, xa fala só de reino de León. A tradución de Modesto Lafuente foi a que se impuxo, chegando até hoxe. —A medida que Castela afianza o seu poder, Galiza vai perdendo máis protagonismo na historia, de modo que, segundo vostedes defenden, non se comprenden, por exemplo, as revoltas irmandiñas ou a rebeldía nobiliar galega contra os Reis Católicos, que se toma como unha resistencia á modernidade... A crise da nobreza galega comeza no século XIV. Hai catro irmáns da casa dos Castro. Por un lado Fernando de Castro e Xoana de Castro, que apoian a Pedro I, e de feito Xoana casa con el. Teñen unha grande influencia na coroa. Por outro lado están Álvaro e Inés, que acabará sendo raína de Portugal. Pero despois a nobreza galega perde a guerra contra os Trastámara. O seu lugar ocúpao unha nobreza que si apoia os Trastámara, e que é unha nobreza menor. Por iso, cando protagonizan un episodio de rebeldía contra a coroa, como desenvolven Pardo de Cela, os condes de Lemos e Pedro Álvarez de Soutomaior, o que fan interprétase como unha loita extemporánea da nobreza feudal, cando en realidade era a nobreza galega que quería manter o seu protagonismo fronte a un Estado moi autoritario e centralizado. —Falan moito no libro de presentismo e anacronismo da historiografía oficial española -que tamén foi revisada, aínda que as revisións foron pouco divulgadas. Por que? A Hispania romana era unha denominación xeográfica e non política. Eran, en realidade, cinco provincias, unha delas Gallaecia. Nunca existiu a provincia Hispania. En xeral, as historias europeas acompañan un momento histórico concreto que é a creación do Estado liberal. E un dos elementos que sustentan ese Estado é a elaboración dunha historia nacional que poida xustificar os Estados contemporáneos como nacións. O ideal do Estado contemporáneo é o Estado-nación. Nese contexto, é anacrónico levar o concepto nación a épocas pretéritas como a romana -a Hispania romana- ou a visigoda. —Mais o mesmo podería dicirse do caso galego, non si? Os romanos si crean unha entidade política que se chama Gallaecia e que se mantén durante a Idade Media, mais que non se corresponde coa nacionalidade galega actual. Quero dicir, houbo un reino de Galicia que chegaba até os Pirineos, pero o que non podemos dicir é que fosen todos galegos. Por exemplo, os vascos. Anacronismo sería dicir que eran todos galegos. E iso é que se fai no caso español: pretender que España é unha realidade nacional desde o século X, no que ademais España era Al-Andalus. —Nesa creación dunha idea de nación española son moi importantes os conceptos de Reconquista e Repoboación. Por que? A "Reconquista" é un concepto do século XIX e XX, aínda que asente as súas bases máis atrás. Si é unha realidade que houbo reinos cristiáns e musulmáns, pero non houbo unha guerra de oito séculos -nunca pasou iso na historia mundial- nin as relacións entre eles foron sempre tan antagónicas. Acontece que, na época do imperialismo europeo, a intervención de España en Marrocos tenta xustificarse como unha continuidade da loita contra os musulmáns. Nese esquema, o que non é dixeríbel é ocultado. Non se explica, por exemplo, por que a inmensa maioría da poboación se converte ao islamismo, entón dise que foi por invasión e imposición. Tampouco se fala da connivencia, tratos, matrimonios entre cristiáns e musulmáns… Dise tamén que a poboación fuxiu e por iso a terra foi repoboada por cristiáns do norte. —Mais a idea é vella. Xa a usan os Reis Católicos… Cando os Reis Católicos tentan facerse con Granada, o rei de Granada recorre ao sultán de Constantinopla, que á súa vez recorre ao Papa. Os Reis Católicos deféndese dicindo que non é unha guerra inxusta porque eles son os herdeiros dos visigodos e os musulmáns uns invasores. —Outra idea repetida é da unidade de España. Cales son as súas fisuras? A unidade convértese nun criterio de valoración dos acontecementos históricos. O bo sería o que contribúe á unidade e o malo o que non. É o criterio que permite valorar momentos previos desde unha concepción finalista da historia, como se a historia seguise un camiño predeterminado cara a unidade. Entre 1157 e 1230 Galicia-León e Castela están separadas. Iso é unha interrupción no que se supón proxecto unificador de España desde Don Pelayo, seguida por Afonso VII. Mais á morte de Afonso VII os seus dous fillos, chamados tamén Afonso, reciben un Galicia-León e outro Castela. Pois no canto de chamalos Afonso VIII de Galicia-León e Afonso VIII de Castela, o que fai a historiografía é chamarlle a un Afonso VIII e a outro Afonso IX, creando unha secuencia que non existiu. Da mesma maneira, cos propios Reis Católicos había dous reinos, o de Castela e o de Aragón, con coroas distintas, institucións distintas e ordenamentos xurídicos distintos. E a asimilación de Aragón non chega até o século XVIII, co primeiro Borbón... —A lectura que se fixo das crónicas asturianas é importante tamén para explicar o esquecemento do reino da Galiza… Son crónicas que se escriben a finais do século IV para falar do que pasara un século antes. O que recollen é basicamente unha tradición oral de dous séculos que ten, claro, unha forte compoñente mítica. E aí fálase de reis, príncipes… que son conceptos que pouco teñen que ver co que significan na época posterior. —A historiografía galega non puido influír na española, entre outras razóns, pola interrupción do proxecto de Nós debido ao golpe do 1936. Mais tamén comentan vostedes que as causas fondas hai que buscalas non só na dependencia política da Galiza, moi anterior á catalá ou vasca, senón na integración -máis que dominio- da burguesía galega no proxecto español. É que de nada serve adoptar unha posición vitimista. Hai un proceso político de dependencia, pero esa dependencia non culminaría sen a colaboración interna. Os sectores hexemónicos da sociedade galega aceptan ou promoven esa situación, acomódanse a ela. E falo da Igrexa ou da fidalguía. E dunha burguesía, que é a que produce e consome a historia, que non foi como a catalá, que creou unha historiografía propia. Por iso, se queremos entender as causas, temos que mirar para dentro. E non é só dicir que os imbélices e escuros non nos entenden, non, porque ás veces nós tampouco nos entendemos a nós mesmos. Claro que houbo persoas como Murguía, Vicetto ou López Ferreiro que reivindicaron outra historia, pero non tiveron masa crítica para que a súa historiografía puidese contraporse á española oficial. —No libro analizan tamén algúns motivos para o optimismo, mirando o futuro… Porque, a pesar de todo, Galicia conta cuns instrumentos que, de ser ben utilizados, poderían axudar moito a cambiar as cousas. Eu non creo que o marco autonómico, neste aspecto, estea esgotado. O que penso é que non se explotou como se pode. Temos o centro Ramón Piñeiro, o Consello da Cultura Galega, que xa fixo achegas importantes, o Instituto Padre Sarmiento, a Real Academia Galega… e mesmo o nome do Seminario de Estudos Galegos, que se podería recuperar… Temos historiadores, libros xa publicados, prensa, un mundo editorial… Recursos que poderían aproveitarse moito neste sentido e que xa lles gustaría ter no tempo de Murguía.