Ana Boullón: "Na toponimia está escrita a nosa historia"

Máis ou menos todos temos consciencia de que a Galiza é especialmente rica no campo da onomástica, mais aínda así seguen existindo problemas e cuestións que continúan sen solucionarse. A recuperación da toponimia resolveuse vía decreto, mais existen casos como o de Ribeira, por dar un exemplo recente, nos que semella moi difícil o consenso. O caso de Ribeira é moi especial porque era unha resistencia ortográfica, o cal semella bastante absurdo. Podes entender, até certo punto, que os que estaban afeitos a dicir *Puebla ou *Póboa presenten algunha resistencia a usar a forma correcta, pero dar a batalla por escribir Ribeira con b o con v parece levar as cousas a un extremo algo disparatado. Mais isto proba que existe unha identificación –mesmo emocional– cos nomes moi grande. Hai casos moi semellantes: existen moitos lugares que se chaman Covas e que arrastran unha grafía deturpada con b, *Cobas, e tamén resulta difícil que se acepte a forma correcta con v, Covas. Iso demostra que cos nomes dos lugares nos sentimos moi involucradas a todos os niveis. Pero máis alá da identificación emocional tamén existen resistencias políticas. A onomástica é moi poliédrica e unha cousa moi apaixonante dela é que ademais dos aspectos lingüísticos existen cuestións de tipo histórico, paisaxístico… e que tamén inclúe os prexuízos lingüísticos e sociolóxicos da sociedade. Está claro que as persoas que non están a favor da normalización lingüística tampouco lle conceden á toponimia a importancia que ten. En todo caso, eu creo que unha gran maioría da poboación da Galiza está a favor da restitución dos topónimos deturpados. Iso vémolo nas reaccións espontáneas que se dan –mesmo de parte de persoas castelanfalantes– cando, por exemplo, o anterior presidente do Goberno estatal nomeaba malamente a Sanxenxo e asistimos a unha avalancha de protestas. Creo que aí xorde a implicación emocional cos topónimos por parte do pobo galego, e que tamén se delata a falta de sensibilidade por parte de quen emprega as formas incorrectas. A ideoloxía antigalega tamén pesa, evidentemente. Desde que se recolle o nome desta ría en mapas e portolanos, sempre se denominou Ría de Ribadeo. Normalmente, as rías denomínanse por unha das vilas máis importantes que están á súa beira, e o que debería quedar claro é que un topónimo non é debatíbel. Temos un exemplo moi recente de inxerencia política no caso da ría de Ribadeo, á que se lle quere cambiar o nome por Ría do Eo desde o Principado de Asturias. A Comisión de Toponimia xa emitiu un informe a este respecto en 2006 e nel demostrábase que o nome histórico foi sempre Ría de Ribadeo. Desde que se recolle o nome desta ría en mapas e portolanos, sempre se denominou Ría de Ribadeo. Normalmente, as rías denomínanse por unha das vilas máis importantes que están á súa beira, e o que debería quedar claro é que un topónimo non é debatíbel. A solución salomónica que se quixo dar dunha dupla denominación tampouco é aceptábel: o Grupo de Expertos de Nomes Xeográficos recomenda sempre a unicidade entre o topónimo e o accidente xeográfico ao que se refire, recomenda sempre que haxa unha única forma. Outro caso moi recorrente e significativo de polémica coa onomástica é a dos rueiros de aldeas, vilas e cidades, cando se substitúen topónimos preexistentes por nomes importados sen tradición local. A competencia para nomear as rúas e vías é competencia exclusiva dos concellos, que moitas veces non teñen uns criterios claros nin uniformes. A súa primeira tentación é recorrer á toponimia conmemorativa, é dicir, a escoller nomes de persoeiros que queiran destacar. Este é un costume que xurdiu no século XIX, no que, coa alternancia de gobernos liberais e conservadores, comezaron a pórse e quitarse nomes de persoas ás rúas dependendo dos partidos políticos que estivesen no poder. Os que nacemos durante o franquismo coñecemos perfectamente as mudanzas nos rueiros derivados dos cambios políticos, por exemplo. Cando se abre unha nova rúa, un novo barrio, sempre hai topónimos tradicionais que se conservan, ben oficialmente, ben na memoria colectiva. Hai que recoller esa toponimia nos rueiros, coa vantaxe de que é unha forma de nomear que non vai levantar a suspicacia de ninguén porque a poboación da zona vai aceptar e identificarse plenamente con eses nomes. Nestes casos a nosa postura é moi clara: desde a Asociación Galega de Onomástica, á que pertenzo desde a súa fundación, existiu un intento de comprometer os concellos co mantemento da toponimia tradicional nos rueiros. Cando se abre unha nova rúa, un novo barrio, sempre hai topónimos tradicionais que se conservan, ben oficialmente, ben na memoria colectiva. Hai que recoller esa toponimia nos rueiros, coa vantaxe de que é unha forma de nomear que non vai levantar a suspicacia de ninguén porque a poboación da zona vai aceptar e identificarse plenamente con eses nomes. E hai que aclarar que este non é un problema exclusivo da Galiza: tamén desde o Comité de Expertos da ONU se recomenda a preservación da toponimia tradicional. Aínda así, tamén existen prexuízos nese campo, por unha suposta "inadecuación" dos topónimos tradicionais. Si, nas Xornadas de Onomástica que desenvolvemos en Pontevedra en 2019, algúns concelleiros mostraban reticencias a algúns nomes tradicionais precisamente por esa razón. Non lembro se chegaron a utilizar a palabra paleto, mais iso era o que se reflectía. E eu repito unha anécdota que conta Gonzalo Navaza de cando se lles puxo nome aos viais do campus da Universidade de Vigo: había un lugar que se chamaba Porto do Boi e que era rexeitado por unha parte da elite académica por "vulgar", até que Navaza lembrou que Oxford significa literalmente iso: Porto do Boi. Mais os prexuízos seguen aí. A Academia Española ten un orzamento millonario que corre a cargo do Estado, mais a Academia Galega carece deses recursos, e a quen compete resolver este agravio é ao Goberno galego. O traballo de recuperación da microtoponimia (nomes de terras, fontes, regueiros, cruceiros, cons, areais...) é realmente titánico, dada a riqueza do noso país nese campo. Estanse a facer os esforzos necesarios para non perdela ou precisaríase tamén un esforzo de financiamento para levala a cabo? A Academia non ten recursos abondos para emprender tarefas dese tipo. O seu funcionamento económico é bastante precario e está a expensas das institucións. A Academia Española ten un orzamento millonario que corre a cargo do Estado, mais a Academia Galega carece deses recursos, e a quen compete resolver este agravio é ao Goberno galego. No ano 2000 puxérase en marcha o Proxecto Toponimia de Galiza, que pretendía recoller os aproximadamente dous millóns de microtopónimos que se calcula que existen no país. Era un proxecto ambicioso que se realizaba en colaboración co sistema de información territorial, contratando xente… Fíxose un traballo moi bo no que se recolleron uns 350.000 nomes, mais en 2008, coa coincidencia da crise económica e o cambio de Goberno, aquel proxecto deixou de funcionar. Agora existe un novo proxecto, Galicia Nomeada, organizado polo Seminario de Onomástica da Academia e que pretende recoller a microtoponimia a través dunha app. Como non hai fondos para contratar xente preparada que o faga cuns criterios unificados, apélase á colaboración cidadá. Por unha banda está moi ben porque se enchen ocos e pode haber xente que se sensibilice a respecto do valor da toponimia. Mais tamén é un traballo que exixe un labor de gabinete e de verificación enorme e, ademais, non asegura que se recolla todo o que existe. Precisaríase outra estratexia máis sistemática. Outra estratexia para a que non se destinan fondos… O financiamento destas cuestións onomásticas está no mesmo estado que o da normalización lingüística. Ben sabemos cal é o plan de normalización do actual Goberno e ben sabemos que unha das súas primeiras medidas foi minguar moitísimo o papel do galego no ensino. A partir de aí, que medidas podemos esperar que se tomen para recuperar os nomes tradicionais? Outra cuestión moi debatida é a dos nomes de persoas. A que se debe que nomes de gran tradición galega sigan sendo considerados como nomes de orixe castelá? Creo que aí persiste a idea do galego como unha lingua subalterna a respecto do castelán, o que nos leva a crer que só é galego o que é diferencial. Iso é tan absurdo como dicir que todas as persoas que se chaman Manuel en Portugal teñen un nome español. E claro, esa é unha visión interesada porque é unha forma de dicir que en galego existen moi poucos nomes propios. En realidade, os nomes galegos son maioría na Galiza. Non o son os nomes diferenciais, aínda que cada vez son máis, e iso tamén é importante. Desde finais do século pasado, a proporción de nomes galegos non deixou de medrar entre os nacidos nesas datas. En termos absolutos, a porcentaxe non é maioritaria porque aínda somos maioría demográfica os nacidos nas décadas de 1950, 1960 e 1970. Mais se vemos a tendencia entre os nacidos nas décadas de 1990, 2000 e 2010, vemos que hai unha progresión ascendente de nomes galegos. O Padre Sarmiento testemuña na súa obra que, aínda no século XVIII, todos os campesiños teñen un nome e un alcume en galego. Non aparecen nos escritos, mais estaban aí. Este é un asunto no que as modas teñen un gran papel, mais non sei se se poden albiscar tendencias na escolla de nomes para os fillos e fillas. Na escolla dun nome propio funcionan moitas máis cousas que as modas. A xente pensa que é absolutamente libre á hora de escoller o nome dun fillo ou dunha filla, e non é así: hai moitas presións indirectas na sociedade que inflúen nunha determinada dirección Non só aquí, en todos os países da órbita occidental. E pasou tamén en todas as épocas históricas: hai mil anos, nos séculos IX e X case todo o mundo na Galiza tiña nomes de orixe xermánica, había moi poucas persoas que tivesen un nome latino ou hebreo. E non existían os medios de comunicación de masas. Había modas? Dalgunha maneira, estes nomes expandíronse e aínda agora existe unha forte pegada daqueles nomes na onomástica persoal. Coñecemos a razón dalgúns cambios: no século XVI, coincide a case desaparición do galego da lingua escrita co Concilio de Trento, no que a Igrexa católica estabelece unha serie de normas férreas para a escolla dos nomes dos meniños e favorece os procedentes do Novo Testamento. Os únicos elementos galegos que quedan nos rexistros escritos son os nomes de persoas e os topónimos, que a partir de aí van sufrindo un proceso de castelanización. Mais tamén sabemos que esa transformación non se dá de igual forma na lingua falada: o Padre Sarmiento testemuña na súa obra que, aínda no século XVIII, todos os campesiños teñen un nome e un alcume en galego. Non aparecen nos escritos, mais estaban aí. Temos un presidente da Xunta que fai alarde dun apelido reproducido cunha grafía que non se adapta ao galego moderno e que, ademais, escribe cun acento gráfico que é unha falta de ortografía tanto en galego como en castelán. O cambio de nome resulta relativamente fácil de asimilar, mais o apelido ten unha dimensión colectiva que nos sitúa na sociedade e nos vincula á nosa familia, aos nosos devanceiros. Por iso se sente ás veces que esa forma non se pode cambiar, que facelo suporía unha especie de desafección con respecto aos nosos pais e aos nosos avós. Tamén custa máis porque hai moi pouca información sobre ese tema. A Administración autonómica nunca fixo unha campaña de información onomástica potente sobre os apelidos. Temos un presidente da Xunta que fai alarde dun apelido reproducido cunha grafía que non se adapta ao galego moderno e que, ademais, escribe cun acento gráfico que é unha falta de ortografía tanto en galego como en castelán. Non existe ningún tipo de sensibilidade sobre este tema e, o que é peor, non se informa á xente de cales son as formas historicamente correctas dos seus apelidos. Moita xente non sabe que *Seijas é unha forma deturpada dunha forma galega, por dar un exemplo. Por outra banda, non se facilita que se faga o cambio: hai moitas persoas cuxo compromiso coa lingua non ten dúbida mais que mantén uns apelidos deturpados. Ao elemento emocional do apelido –que nos relaciona co noso país e coa nosa lingua, mais dunha forma máis estreita coa nosa familia e mesmo co nosos ser– hai que engadir a falta de información e de medidas que propicien unha reflexión colectiva sobre este asunto. Agora mesmo estamos organizando, desde a Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago, unha campaña de información sobre a restauración dos apelidos e estamos moi contentos co traballo e moi expectantes co resultado que poida ter. A comunicación entre administracións tampouco axuda demasiado: moitas persoas cambian o apelido mais logo teñen problemas para que, por exemplo, a Seguridade Social recoñeza ese cambio. Si, ese é un tema que xa transcende o ámbito da normalización e que responde a unha falla da Administración que haberá que enfrontar nalgún momento. Nas cidades, as relacións interpersoais xa son moi diferentes: podes vivir dez anos nun edificio sen coñecer a maioría dos teus veciños. Daquela, o alcume perde o seu sentido comunitario, vaise apagando. Os alcumes constitúen unha parte importante da antroponimia non oficial, aínda que, igual que os apelidos, están ligados á familia e adoitan transmitirse de xeración en xeración. Na Galiza teñen vitalidade especialmente en ámbitos vilegos e rurais, pero, ao iren mudando os modos de vida, están comezando a minguar. Si, esa é a chave desta cuestión: trátase máis dun cambio sociolóxico nas formas de vida e que auguran un futuro difícil na conservación destes elementos. É curioso que nas vilas se manteñen até o punto de que aparecen nas esquelas, para que a xente identifique o falecido. Iso segue funcionando, mais para as persoas maiores, as xeracións máis novas teñen un vínculo xa menos estreito cos alcumes. E nas cidades, as relacións interpersoais xa son moi diferentes: podes vivir dez anos nun edificio sen coñecer a maioría dos teus veciños. Daquela, o alcume perde o seu sentido comunitario, vaise apagando. Manuel Rivas que, citando a Seamus Heaney, falaba da toponimia como "o primeiro manuscrito da terra", algo sobre cuxa importancia aínda non acabamos de concienciarnos. Gústame esa metáfora, mais coñezo unha mellor, aínda que agora non lembro a quen lla escoitei: non tanto un manuscrito como un palimpsesto. Os palimpsestos son moi interesantes desde o punto de vista lingüístico e histórico, porque en moitas ocasións, é máis importante o que foi borrado que o que está escrito. Os nosos topónimos reflicten os cambios sucedidos nesta terra: temos nomes prerromanos, latinos, xermánicos e mesmo algúns árabes, aínda que moi poucos. Como corresponde coa presenza musulmá na Galiza. Claro. Ademais son tardíos: o noso arabismo máis frecuente é aldea, máis non foi unha palabra que deixasen aquí os árabes, senón un préstamo moi tardío doutras linguas romances. O conxunto da toponimia fálanos dos pobos que habitaron aquí, do que se considerou distintivo para distinguir un fragmento de territorio a respecto doutro –a súa flora, o seu aproveitamento económico, a fauna, o tipo de poboación… Na toponimia está escrita a nosa historia, por iso é tan apaixonante.