Alberto Fortes: "O que máis me seduciu de Fontán foi a vitalidade e o seu entusiasmo por Galiza"

Co paso do tempo, a figura de Domingo Fontán e, sobre todo, do seu mapa, converteuse case nun símbolo dunha certa Galiza. Por iso mesmo resulta difícil de explicar que se coñeza tan pouco sobre a súa biografía. Que foi o que o levou a escribir sobre el? É unha figura realmente simbólica aínda que, sobre todo, é unha personaxe que resulta moi atractiva para a ficción pola súa personalidade. Resulta asombrosa a súa persistencia, durante máis dunha década, percorrendo toda a Galiza, todos os lugares e parroquias, para elaborar o mapa. Comezou xa no ano 1817 tomando a situación da Torre do Reloxo da catedral de Santiago e, logo, viaxou por todo o territorio galego, desde o ano 1820 até o 1834, para rematalo. Hai que ter moita vontade e, desde logo, iso debúxao como unha personaxe romántica, até certo punto obsesionada co seu obxectivo. Imaxina o que era naquela época viaxar por todo o país cando só existía unha estrada en condicións, subir a todos os cumios da Galiza, a sitios onde non chegaban as mulas que portaban o material científico para facer as medicións, durmindo en fondas cunhas condicións case infrahumanas... durante catorce anos. E ademais, poñendo cartos do seu peto para financiar o proxecto. Foi un traballo laborioso pero impecábel e a exactitude con que elaborou o mapa segue sendo sorprendente. Hai que ter en conta que as cousas fanse cando os medios técnicos o permiten. Na súa época xa era posíbel facer as triangulacións que posibilitaban esa exactitude na medición das superficies. Cando el comeza co mapa, xa existían cartas marítimas moi exactas da liña de costa, porque eran os mariñeiros os que empregaban esas técnicas para a navegación. Existían os métodos e existían os instrumentos. Mais iso non lle resta mérito a eses catorce anos de traballo infatigábel. Nin á teimosía e o amor polo país que o levou a perseverar até conseguir o seu obxectivo. Lembra un pouco as peripecias de Humboldt con ese afán por dominar a natureza. Si, claro, esa era, a fin de contas, a teima da Ilustración. Parecía que aplicar a ciencia era a solución a todos os problemas sociais, o que, no fondo, era algo moi utópico. Son personaxes que realmente dan moito xogo para a ficción e para a recreación dunha época. O feito de que tomase como referencia para elaborar o seu mapa a torre onde está a Berenguela engádelle aínda máis simbolismo á súa peripecia. Era dunha minuciosidade case enfermiza. Desde esa torre fixo cento sesenta e seis observacións, para calcular exactamente a latitude empregando métodos astronómicos. Mais si, o paso do tempo fixo que todo acabase sendo moi simbólico, o cal dalgunha maneira, é unha recompensa a ese traballo sobrehumano que levou a cabo. Ese simbolismo vese acrecentado, penso eu, polo enorme impacto que fixo en moita xente como Cunqueiro ou Otero Pedraio. De súpeto, existe unha imaxe que permite visualizar o país dunha soa ollada, e iso é algo que contribúe á propia conciencia de país, ao sentimento de pertenza. Antes non existía esa imaxe que permitía visualizar o territorio, un mapa que nos situase no espazo. Existía o de Tomás López, moi famoso, mais que non era en absoluto fiábel. Era o o que se chamaba un "mapa de gabinete", realizado a partir de mapas vellos que trataban de mellorarse a partir de cartas que o autor lles escribía aos párrocos locais preguntando por onde ía tal río, ou por onde discorría un camiño. Claro, o resultado era pobrísimo e os que se atrevían a viaxar guiándose polo mapa de López remataban perdidos en calquera lugar. Era o mapa, por certo, que levaba o famoso George Borrow, o vendedor de biblias, que se trabucou varias veces no seu percorrido. Hai un certo paradoxo no feito de que o mapa que acaba converténdose nun símbolo do país, da súa unidade, tivese entre os seus obxectivos a división en provincias. Efectivamente, Fontán foi unha peza fundamental na división en provincias que se fai en 1833. E iso, se queres, faino máis atractivo. Ao traballar sobre a súa figura, nótase o seu amor a Galiza, nótase o mimo posto en como coida e traballa as diferentes comarcas, caracterizándoas con moito esmero. E se consideramos o mapa, vemos que é o da Galiza do Antigo Réxime, sen a división provincial. Mais, ao mesmo tempo, el é un caso tradicional de ilustrado, de persoa que cre que a ciencia pode axudar a mellorar a sociedade, a desenvolver as súas capacidades. E o mapa responde a varios estímulos: a construción de estradas, por exemplo, e sobre todo, á elaboración dun censo que fixese posíbel crear un imposto sobre a renda que rematase co enxame de tributos que a xente tiña que pagarlles á Igrexa e aos aristócratas e racionalizase os ingresos do Estado. A respecto deses impostos, chama a atención descubrir que se se comezou a plantar tanta pataca na Galiza era porque estaba libre de impostos. O campesiñado pagaba moitísimos impostos e cando vía a posibilidade de escapulirse, aproveitábaa. E máis nunha época de baixada de prezos. Tiñan que pagar décimos por case todos os produtos que cultivaban, pero a pataca, ao ser un produto novo, estaba exenta deses tributos. Chegou a haber un procurador famoso ao que chamaban o pataqueiro, porque era o que levaba todos os preitos cando a Igrexa demandaba aos campesiños por plantar aquelas patacas que eran produtos "non decimeiros", que non pagaban o décimo. En todo caso, e volvendo á confluencia de sentimento patriótico e de pensamento ilustrado en Fontán, existía unha conciencia da unidade da Galiza da que el tamén participaba. Creo que non hai dúbida sobre o seu "galeguismo", se podemos chamalo así. De feito, cando se produce a Revolución de 1846 alentada polos provincialistas, Fontán tivo problemas derivados da súa amizade con varias figuras destacadas do provincialismo. Ao final non lle pasou nada, pero foi chamado a declarar e mesmo se correu o rumor de que instigara os obreiros da fábrica de Lousame que herdara para que fosen a Cacheiras a apoiar a Solís. Dalgunha maneira a conciencia de unidade do país lograra manterse historicamente –malia todos os impeitizos–, a través das xuntas do Reino e do propio sentimento de pertenza da xente. E obviamente, a división en provincias corrompía esa idea de unidade. El relacionábase con moitos provincialistas por unha razón clara de amor ao país. E estudando ese período, queda claro que o apoio inequívoco e incondicional dos provincialistas ao levantamento de Solís foi tamén a causa de que o movemento quedase absolutamente descabezado, que desaparecese durante anos, até que o Banquete de Conxo, dez anos despois, comezou a recuperar aquela conciencia de país. O que lle dera máis folgos foi tamén o que o afogou. O libro rompe moitos tópicos aínda vixentes ao desvelar a existencia dunha serie de personaxes ilustrados que, na Galiza, estaban perfectamente ao tanto das correntes de pensamento –científico, social, artístico...– da Europa da época. Moi ameazados polo absolutismo, mais tamén resistentes. Si, desde logo, e un bo exemplo pode ser o matemático Xosé Rodríguez, "o matemático de Bermés", que foi profesor de Fontán e que viaxou por toda Europa empapándose do pensamento ilustrado, moitas veces como consecuencia da asfixia que lle producía o ambiente que se respiraba aquí. Fontán xogou un papel importante durante o Trienio Liberal e, cando chegou a restauración do absolutismo, no ano 1923, foi expulsado da Universidade e pasou un período da súa vida moi apurado, até que o ministro de Facenda de Fernando VII, Luís López Ballesteros, que tamén era galego, logrou que o restituísen na súa cátedra. Era unha época moi difícil para as posicións progresistas, a persecución era desapiadada. Existía, desde logo, un mundo ilustrado moi evolucionado –Sarmiento e Feixoo foran a punta de lanza do movemento na Galiza–, mais tiña que desenvolverse nunhas condicións aciagas, dunha enorme represión do pensamento e da opinión. Fernando VII foi seguramente o rei máis nefasto que existiu nunca en calquera sitio do mundo. Toda esa constelación de personaxes, moitos deles do máximo interese, ilustra moi ben ese ambiente que se vivía nas primeiras décadas do século XIX. Un dos que mellor retratado queda é Dionisio Valadares, con quen Fontán fai as medicións en Tui. É un personaxe apaixonante, un ilustrado que dá clases na Universidade mais que tamén se pon á fronte do Batallón Literario. Mais tamén el foi duramente represaliado, tivo que fuxir e estivo expulsado da Universidade moitísimos anos. A nivel persoal, debía ser extremadamente complicado vivir nun país nesas condicións. Respirábase algo nas cidades que estaban máis liberadas da influencia da Igrexa –na Coruña, en Vigo, en Pontevedra– pero no resto do país debía ser imposíbel. Santiago, Ourense, Mondoñedo, Lugo... eran lugares en que a sospeita ante os científicos e as persoas de letras estendíase case de forma automática. Moitos fuxían a Europa e outros permaneceron aquí tratando de sacar algo adiante, como Fontán, mais pagando un prezo persoal moi elevado. O libro debuxa a Fontán como alguén moi consciente da súa valía e cun certo carácter que o convertía en alguén difícil de tratar. Si que era consciente da súa altura intelectual e tiña un temperamento moi difícil, polo que sabemos. Mais tamén está claro que era unha persoa de moi bo corazón. El foi deputado en Cortes de 1837 a 1843 e outros deputados como Madoz queixábanse do seu ton moitas veces arisco. Cando consideraba que tiña razón, non cedía nos debates. En principio, parece que a súa posición é a dun liberal moderado. Eu creo que non era tan moderado pero que se moderou a partir de 1923. Durante o Trienio Liberal el foi nomeado secretario da Deputación de Galiza –hai que lembrar que a división provincial non chega até 1833– e foi unha cabeza moi visíbel do liberalismo da época. Mais houbo unha serie de excesos cometidos polos liberais cando os Cen Mil Fillos de San Luís acudiron á chamada de Fernando VII para restabelecer o absolutismo –algo que, por outra parte, adoita suceder nestas situacións– que o impactaron moito e que probabelmente o fixeron reformular algunhas posicións e manter un perfil máis moderado. En todo caso, era un home íntegro que chegou a enfrontarse ás forzas vivas da cidade de Santiago cando se negou a aprobar os fillos de varios persoeiros influentes malia as presións ás que se viu sometido. Igual que era moi temperamental, era tamén moi recto e pouco susceptíbel de ser subornado. Ese episodio, que estudou Xosé Ramón Barreiro, foi un pequeno escándalo local porque mesmo suspendeu o fillo do alcalde. Hai que pensar que moitos catedráticos de menos valía estaban sostidos por esa fidalguía da cidade e que acababa formándose unha rede de favores que non favorecía en absoluto o adianto no estudo. Eu creo que esa anécdota ilustra moi ben o seu carácter. Fontán acaba sendo un dos artífices do deseño da primeira liña de ferrocarril da Galiza, a de Santiago-Carril. Ten un papel moi típico dos ilustrados daquel tempo: levou a fábrica de papel de Lousame, deseñou vías de comunicación, foi o director do observatorio astronómico de Madrid... Unha das razóns de ser do mapa era precisamente facilitar o deseño de comunicacións que dinamizasen a vida económica do país. El tamén deseñou moitas estradas e ese traballo está en consonancia coa confianza no avance das ciencias e na súa aplicación á mellora da sociedade. Como foi a decisión de alternar capítulos de ensaio e de ficción para contar a vida de Fontán? Foi xurdindo así. Quería contar a historia desde unha perspectiva que reflectise esas dúas caras de Fontán: o seu galeguismo e a súa pertenza ao movemento ilustrado. Investigando na súa biografía, descubrín a figura de Dioniso Valadares –que, por certo, foi o pai de Marcial Valadares, o autor da primeira novela escrita en galego– e pareceume unha figura case tan atractiva como a do propio Fontán. Cando souben que os dous sós fixeran a medición de toda a provincia de Tui, decateime de que aí había xogo para abordar o retrato de toda aquela época. Cheguei a ir a Madrid, onde está a fundación que conserva o seu legado, mais xa non existen papeis relacionados con Tui e os poucos que existen están tan degradados que nin sequera se poden consultar. E claro, daquela comecei a imaxinar como sería ese encontro, cales serían as súas andanzas… A trama propiamente dita comeza precisamente nese punto, no estudo da provincia de Tui. Si, antes está esa parte do enterro no que os fillos de Fontán e Marcial Valadares comezan a falar do que os seus país fixeran en Tui, comezan a lembrar anécdotas, o que dá pé a que comece a novela. Mais ao tempo, quería acompañar esa anécdota con toda a información relativa á historia do mapa, que vai máis alá da súa elaboración. O mapa remátase en 1834, mais non se editou até 1845. E a xente non o coñeceu até 1856, cando pasou a formar parte do dicionario de Madoz. Para poñer en perspectiva a fazaña de Fontán temos que pensar que o mapa topográfico de España non comezou a elaborarse até finais do século XIX. E como cambiou a súa perspectiva sobre Fontán despois da escrita deste libro? Pois a verdade é que eu coñecía o mapa de Fontán xa de pequeno, porque meu pai levábame ao Museo de Pontevedra, onde se exhibe un exemplar, e a min facíame esa mesma impresión que falabamos que sentían Cunqueiro e Otero Pedraio. Mais agora aprecio máis ese traballo seu: el era teólogo, estudou teoloxía, leis, matemáticas… e en todas as disciplinas acadou un nivel sobresaliente. Pero creo que o que máis me seduciu da súa figura foi esa vitalidade e ese entusiasmo por Galiza que o levou a realizar os seus proxectos, en moitas ocasións, con moitas fatigas e perigos. Sempre se precisan persoas así.