Agustín Agra: "Parte do método científico consiste en aceptar que o coñecemento está en continua revisión"

Silencio comezou como un proxecto de novela sobre Humboldt, un pensador de excepcional amplitude que foi o primeiro en considerar a natureza como un conxunto solidario e interdependente, o que provoca que moitos o consideren o creador da ecoloxía como ciencia. Admirado por Goethe e Darwin, amigo de Simón Bolívar, viaxeiro e naturalista incansábel… a súa figura foi, porén, desaparecendo de Silencio en favor das ideas que conformaron o seu pensamento. Os relatos que estruturan este volume sitúannos ante debates da máxima actualidade que estaban presentes na súa obra, o papel que xoga a ciencia na organización das sociedades e a relación que mantemos coa natureza. Foi premeditado ese protagonismo da ciencia nun momento en que a pandemia orixina un gran debate sobre o coñecemento científico e sobre o papel que debe xogar na nosa sociedade? Non, en absoluto. A primeira idea sobre o libro parte dunha idea que tiven hai vinte anos de facer unha novela sobre Humboldt, que sempre foi unha figura que me interesou moito por esa visión holística e totalizadora do mundo. Sempre fun bastante inimigo, persoalmente, da especialización e da división entre ciencias e letras. A humanidade tende a ser curiosa –se non, non estariamos onde estamos– e de aí partiu o proxecto. Por outra banda, eu traballo dunha maneira moi lenta: aínda que me puxese a escribir en marzo, xusto despois de desatarse a pandemia, non me daría tempo a rematar o libro. Ese principio de autoridade no que se fundan moitas afirmacións na actualidade é inadmisíbel Mais si que sae nun momento en que contextualiza moi ben eses debates. Silencio pode ter moitos significados e un deles é ese: o de clamar contra calquera afirmación que non estea sustentada en probas e argumentos, contra os dogmatismos e contra todo este ruído que nos arrodea de supostos especialistas en diversos temas, xa sexa a viroloxía ou calquera outro. Xa o inicio da revolución científica supón unha loita contra a escuridade; unha loita que vén de antes. A cita de Euclides de Alexandría que abre o libro –"o que é afirmado sen proba, pode ser negado sen proba"– reflicte moi ben estes tempos. Non sei exactamente cando din con esa frase, probabelmente cando era un estudante, mais desde aquela sempre me acompaña. O coñecemento debe estar baseado en argumentos, aínda que sexan rebatíbeis. Se non hai debate razoado, non hai coñecemento posíbel. Como docente, trato de ser moi coidadoso con como se transmite o coñecemento, e ese principio de autoridade no que se fundan moitas afirmacións na actualidade é inadmisíbel. Sinto que non son só os contidos os que teño que transmitir, mais tamén dar un exemplo de como se adquire o coñecemento, senón eses contidos quedan absolutamente baleiros. Sempre existe a dúbida sobre o que sabemos e sobre o que non sabemos. Un dos relatos fala da provisionalidade do coñecemento científico, da dúbida dos propios homes de ciencia ante os seus achádegos. No relato en que describe como Darwin debuxa a árbore da evolución, escolle como título esa frase que anota na marxe, I think (creo). É que se está a transmitir, por parte de moita xente, unha falsa visión sobre a ciencia: parece que as teorías e as leis son inamovíbeis e, en realidade, todos sabemos que non é así. Parte do método científico consiste en aceptar que o coñecemento está en continua revisión e que, con base en novos descubrimentos, as leis son modificábeis. No momento en que se atopa ante unha contradición, a ciencia debe reescribirse. Unha parte da nosa individualidade consiste precisamente na forma de ver o mundo, que está condicionada por unha miríade de circunstancias, en gran parte –sexamos conscientes ou non– pola ciencia. En "Transformismo" hai unha crítica do inmobilismo da relixión ante os avances da ciencia, mais tamén reflicte a dificultade que temos todas as persoas para cambiar a nosa visión do mundo, da resistencia do ser humano a modificar os principios que rexen o seu concepto da realidade. Dicir que os seres humanos somos conservadores por natureza soa moi mal, pero o certo é que custa moito traballo, por diversos motivos, mudar os nosos esquemas vitais. Todos somos máis ou menos conscientes do traballo que custa modificar unha opinión por moito que as probas nos amosen que as cousas son xustamente ao contrario do que nós pensabamos. Cando chega algo novo que pon en cuestión a nosa visión do mundo sentímolo case como unha agresión. Podemos considerarnos moi abertos e moi liberais, pero a realidade é que sempre nos custa aceptar eses desequilibrios. Non quero nin pensar o que pode significar para un científico que leva estudando un determinado fenómeno durante cincuenta anos que chegue alguén con novas probas e bote abaixo as súas certezas. Nese sentido, a nosa vida é moi fráxil. A protagonista do primeiro relato, Sofía, é fotógrafa e dela di á narradora que posúe "unha forma de mirar que transcendía a estética". Esa mirada é a que a fai comparábel ás grandes figuras da historia da ciencia que logo desfilarán polo libro. Creo que iso é aplicábel a todos nós. Unha parte da nosa individualidade consiste precisamente na forma de ver o mundo, que está condicionada por unha miríade de circunstancias, en gran parte –sexamos conscientes ou non– pola ciencia. A nosa cultura científica pode ser máis ampla ou máis limitada, pero sempre está por debaixo da observación de certos fenómenos. En bioloxía falamos de xenotipo –os xenes que nos veñen dados– e fenotipo –a expresión do xenotipo en función do ambiente que rodea o individuo. E ese "ambiente", no caso dos seres humanos, tamén está composto pola clase social, a educación, as amizades, as experiencias, as lecturas… Todo iso tamén nos modela e acaba conformando unha mirada particular. Ese relato en concreto, malia ser o que abre o libro, foi o último en ser redactado e ten unha certa vocación metafórica. Fala dunha persoa que xa viu moito mundo mais que segue a experimentar, segue a buscar e rebélase contra o acomodo. Partiu de imaxes moi concretas que eu vivín, como nesa escena en que, nunha viaxe en barco, alguén comeza a recitar o nome das especies de animais que rodean a embarcación: é algo moi obvio para todos os presentes mais acaba suscitando emoción. E tamén, até certo punto, é unha copia da fotógrafa mexicano-canadense Cristina Goettsch Mittermeier, que expuxo na Galiza hai uns anos. É unha personaxe que creo que responde moi ben á idea central do libro: a de que a curiosidade polo que nos arrodea, o abraio ante o mundo, é o que move á humanidade. Si, esas son as dúas ideas: a curiosidade por como funciona o universo e, logo, o deixarse abraiar polas marabillas que nos rodean. Igual a expresión soa algo melindrosa, mais penso que a curiosidade e o abraio son os motores que nos moven como individuos e como especie. Por iso procuro non quedar quieto. A noción central do libro reflicte o pensamento de Humboldt, e aí están incluídas moitas das súas ideas emancipadoras, da súa rebelión contra o dogmatismo. Hai tamén un certo paralelismo entre ela e a figura de Humboldt, que dalgunha maneira fecha o libro. É un personaxe que quedou algo esquecido ao longo do tempo e que se está a reivindicar agora, talvez porque a súa obra prefigura o pensamento ecolóxico moderno. É difícil de explicar cales son os motivos polos que a figura de Humboldt "desapareceu" da historia de ciencia. Quizais porque os científicos alemáns foron rexeitados tras a II Guerra Mundial, negóuselles o recoñecemento das súas achegas. Mais a obra de Humboldt é tan monumental e tan importante que parece case perverso obvialo. A figura de Humboldt tamén toca un tema que se repite en varias partes do libro: a unión entre o coñecemento científico e o progreso social. Noutro relato, Impostura, a narradora confesa que do que quere falar é da "revolución, da francesa e da científica". A reivindicación da ciencia é tamén unha reivindicación política? Eu creo que si, mais no libro hai fronteiras que non quixen traspasar. Non quería que o peso ideolóxico da novela fose demasiado grande nin que o libro se vise como un volume de divulgación nin de filosofía. En moitos dos textos cítase, directa ou indirectamente, Aristóteles e o libro é unha emenda á totalidade do pensamento aristotélico, aínda que dito así acabo de caer nunha esaxeración sublime [risas]. En todo caso, o que ía ser un libro sobre Humboldt acaba citándoo en tres parágrafos. O que ocorre é que a noción central si que reflicte o seu pensamento, e aí están incluídas moitas das súas ideas emancipadoras, da súa rebelión contra o dogmatismo. A curiosidade da que falabamos lévanos a facernos unha serie de preguntas que, no fondo, son un contrapoder ante o escurantismo e a inxustiza. É a única forma de loitar contra ese poder, o único que nos salva ou que nos pode salvar. Polo menos é o que nos permite manter a esperanza. A ciencia non só amplía horizontes e miradas senón que tamén nos fai máis conscientes das inxustizas. No relato sobre Lavoisier reivindícase o papel da súa muller na creación da química moderna, como imaxe de todas as mulleres que foron "borradas" da historia da ciencia e, por extensión, da historia en xeral. Ao tempo que tiña que ser reivindicativo, tiña que ser xusto. Non podía obviar as achegas das mulleres á historia da ciencia, mais ao mesmo tempo, non podía inventarme outra historia na que a metade dos descubrimentos científicos viñesen asinados por mulleres, non era real. Conxugar ambas as cousas era difícil, así que optei por contar esa historia que, indirectamente, explica por que as mulleres non están nesa historia. Non sabemos de certo cal foi a achega de Marie-Anne Lavoisier, a muller de Antoine Lavoisier, á fundación da química como disciplina científica. En "Omphalos" fálase das disputas entre o heliocentrismo e o xeocentrismo, mais en realidade do que se trata é de se o ser humano é o centro do universo. Son ideas que hoxe están moi vixentes cando se fala de buscar unha nova relación co resto dos seres do planeta, nese pensamento ecolóxico que comentabamos. Por exemplo, existe un gran consenso sobre o feito de que a orixe da pandemia está nos desequilibrios ecolóxicos provocados pola man do ser humano. Seguimos na necesidade de cuestionar esa idea do ser humano como centro. Si, hai unha visión máis holística que responde máis ao pensamento humboldtiano. Reducir a obra de Humboldt a "pioneiro do ecoloxismo" é moi reducionista, mais si que hai unha serie de acólitos que acaban facendo callar ese pensamento, aínda que sexa moitas décadas despois. En todo caso, a miña teima –como docente e como escritor– está en transmitir formas de ver o mundo máis abertas e acordes co que sabemos. Creo que sempre nos preguntamos quen somos e por que pensamos como pensamos. Eu teño un fillo de once anos e aí pode situarse esa gran pregunta sobre cales son os valores que transmito cando escribo. E tamén de preocupación polo futuro. O noso tempo é limitado e poderiamos permitirnos ser un pouco egoístas, desentendernos do que vaia suceder dentro de sesenta ou setenta anos, porque daquela xa non imos estar aquí. Formamos parte do ciclo da materia e non sabemos onde estarán os nosos átomos naquela altura. Pero de forma máis directa, os nosos achegados, os nosos fillos especialmente, si que funcionan como un elemento de solidariedade, simbolizan a preocupación que temos polo que poida acontecer coa humanidade e co planeta no futuro. Hai que ser consciente de cal é a realidade literaria deste país e un non publica cando quere. Esa preocupación súa polos valores que se transmiten tamén están presentes no libro, na reflexión permanente da voz narradora sobre como contar as historias, especialmente no caso da xornalista. Sempre existe o medo a ser demasiado didáctico. Eu quero facer literatura e, neste caso, tiña medo de que se revelase esa deformación profesional dos docentes. Ese cuestionamento sobre como contar as cousas existe en todas as persoas que temos que transmitir unha historia, uns determinados contidos ou valores e que as personaxes reflexionen sobre esta cuestión era unha forma de liberarme das dúbidas. Silencio aparece despois dun longo silencio como escritor. Que achega á súa obra este libro? Hai que ser consciente de cal é a realidade literaria deste país e un non publica cando quere. Aínda que tamén é certo que eu nunca tiven présa: dediqueime a facer o libro que eu quería e a traballar nel deseguido sen preocuparme demasiado pola publicación. Tamén xogou un papel que eu sacara outro libro de relatos hai once anos [O recendo das mimosas] e que me pareceu que lle faltaba cohesión. Daquela non quixen volver caer no mesmo erro e dinlle moitas voltas a este para que adquirise esa coherencia do conxunto. Non é un libro de relatos ao uso e da súa escrita saíron un par de pólas que, en certa medida, están relacionadas co contido de Silencio. Non sei se sairá publicado dentro dun ano, de dez ou nunca, mais o meu ritmo de escrita sempre é o mesmo; outra cousa é o encaixe que poida ter na actividade editorial deste país.