Tímpanos medievais da Galiza: Santa María de Zos

A igrexa de Santa María de Zos, na comarca e antigo arciprestado da Limia, concello de Trasmiras, representa un bon exemplo do románico avanzado no ámbito do territorio ourensán. Aínda que parcialmente modificada por reformas posteriores, a súa fábrica conserva as características propias deste estilo artístico, con particularidades propias na súa ornamentación. En 1928-1929, Ángel del Castillo, na súa “Guía artística y monumental de la provincia de Orense”, daba as primeiras noticias acerca desta igrexa nas páxinas do Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Orense, onde se ofrecía unha visión global do patrimonio artístico da provincia, sendo incorporada tamén por Couceiro Freijomil, en 1937-1938, nos “Monumentos de la provincia de Orense”. Novos e máis recentes estudos contribuíron, con criterios actuais, a dar relevo e difusión ás peculiaridades construtivas e ornamentais deste expoñente do románico galego. A igrexa sitúase na entrada do núcleo de Zos, sobre un alto outeiro, en posición dominante sobre a paisaxe circundante. Na súa arquitectura fanse evidentes algunhas das pautas estilísticas e decorativas da fábrica catedralicia, que coñeceron unha rápida e intensa proxección por todo o territorio diocesano cunha continuidade rutineira, progresivamente ruralizada. Pero, pola súa proximidade coas terras portuguesas, acusa tamén a influencia de certos temas ornamentais e composicións propias do país veciño. Trátase dunha edificación de pequenas dimensións, provista dunha soa nave rectangular, cos volumes claramente diferenciados Segundo a correspondente ficha da Catalogación do Patrimonio Cultural da Alta Limia, o seu patrimonio foi moi modesto, tendo en 1677 de renda, fóra das primicias, tres fanegas de centeo que se pagaban polo arrendo de tres rodas de muíño en Faramontaos, que foron deixadas á igrexa polo Lcdo. Álvaro de Chamusiños, sepultado en Atanes (Santa María de Escornabois), e compradas a Estevo Gil, veciño de dito lugar de Faramontaos. Como en tantos outros templos rurais románicos, a modestia económica vai en relación co seu esquema construtivo, de gran sinxeleza. Trátase dunha edificación de pequenas dimensións, provista dunha soa nave rectangular, cos volumes claramente diferenciados. O actual presbiterio, de testeiro recto, é de fábrica moderna, pois no ano 1759 solicitouse licenza para a súa reedificación, e novamente en 1772, debido a que o orixinal “por su antigüedad amenaza ruina”; iguala en altura e anchura a nave, dando como resultado unha construción unitaria, de aspecto compacto, mais esta intervención impide coñecer as singularidades estruturais e decorativas da primitiva cabeceira. 1787, a caída da nave A nave exhibe un sinxelo corpo con aparello de cantería granítica, de bos perpiaños, algúns deles con cruces incisas, sendo a cuberta a dúas augas. Consta que no ano 1787 esborrallouse a nave, tendo que levantarse de novo. A iluminación practícase por medio da apertura de estreitos vans en seteira, de arquiños semicirculares, abucinados, coas arestas perfiladas por finos baquetóns. No interior, os vans ábrense en amplo derrame, coa mesma decoración moldurada do exterior, completada cun motivo de zigzag na escocia que se prolonga no muro. Catro ménsulas dispostas no muro meridional evidencian a existencia dun desaparecido soportal lateral. Baixo a cornixa, o beirado, labrado en nacela lisa, descansa sobre unha serie de catorce canzorros en cada lado, cuxa decoración se limita a motivos xeométricos que, en ocasións semellan decoracións vexetais. A fachada occidental, aos pés do templo, conserva a portada tardorrománica, construída no tránsito do século XII ao XIII, carente de tímpano, como outros exemplares románicos da comarca. Presenta un profundo abocinamento, enriquecéndose cunha variada ornamentación de pouco relevo, moi pegada ao plano. Componse de dúas arquivoltas semicirculares e chambrona da mesma directriz, coidadosamente molduradas e cun tratamento individualizado. A rosca do arco de acceso recórtase en aresta viva, sen ornato, mentres que debaixo do cimacio aparece esculpido un entrelazo e unha aguia, símbolo do evanxelista Xoán, en posición de perfil, coas garras ben marcadas. A primeira das arquivoltas decórase cun motivo vexetal, volteando sobre columnas con capiteis dunha e dobre fila de follas dispostas radialmente; a segunda presenta un fermoso entrelazo, sobre capiteis con novos entrelazos e unha cabeza humana entre follas. A chambrona moldúrase con dous boceis, un liso e outro con motivo de cordón, e zigzag na escocia, repetíndose no arco externo a mesma decoración da primeira arquivolta. Percorre o cimacio un motivo de follas en forma de volutas afrontadas. A igrexa de Zos, pese Á súa sinxeleza, representa unha mostra xenuína da arquitectura tardorrománica da Limia Na primeira metade do século XVII engadiuse a espadana barroca para a colocación das campás; segundo a habitual composición deste elemento, presenta dobre arco de medio punto e frontón triangular rematado con cruz. Consta que en 1640 foi fundida e traída desde Verín unha das campás, concertada en 300 reais conforme a escritura asinada con Juan Fernández. Unha inscrición na fachada indica: “Consagración solemne de la definición dogmática de la Asunción. Año 1950”. No centro dos muros laterais abren sendas portas –a do evanxeo hoxe tapiada– con arcos semicirculares de lisas doelas. O tímpano do lado da epístola está decorado cun fermoso e complexo entrelazo, motivo frecuente nas igrexas románicas portuguesas. A planimetría da igrexa viuse alterada cando no ano 1675 se engadiu, no costado sur, un novo espazo destinado á sancristía, de planta cadrada, con acceso interno desde o presbiterio. Polos libros de Fábrica sábese que foi construída no ano 1675, figurando entre as partidas de gasto certos libramentos a un tal Caballero, nome que figura entre os pedreiros que a levaron a cabo; en 1686, abóanse 46 reais aos pedreiros que compuxeron o seu pisado, co que a estancia quedaría concluída. O adro que rodea a igrexa foi construído no ano 1764, pagándose 27 reais ao canteiro que fixo a súa parede. Sobre a súa cima foron colocadas as cruces de pedra que formaron parte dun desaparecido viacrucis, segundo os 410 reais que en 1840 tiveron de custo as catorce cruces e unha pía de auga bendita colocada a man esquerda da porta pequena. Na igrexa traballou o entallador flamengo Aymon Pourchelet, un de tantos artistas chegados do norte europeo a Galiza na segunda metade do século XVI. Así consta da obriga con Pedro Fernández, mordomo da parroquia, do 8 de marzo de 1582, de facer un retablo para a capela maior, conforme ao que facía para San Lourenzo de Nocelo da Pena (Sarreaus), da mesma madeira, paneis e cornixa; agás que tería doce palmos de alto, dez de ancho, e a imaxe de Nosa Señora co Neno en brazos, no medio, de tamaño conforme á caixa do retablo, de catro palmos de alto; debería estar terminado para outubro, por 34 ducados, figurando como fiador do entallador Pedro Martínez de Montenegro, mestre de facer órganos, residente en Ourense. O 21 de decembro, Francisca Çellenque, muller de Pourchelet, daba carta de pago ao mordomo da igrexa de 11 ducados recibidos para parte do retablo que facía o seu marido, actuando como testemuñas deste o seu cuñado, Antonio Çellenque e Nicolao Flamenco. Desta mostra da arte escultórica do Renacemento nada se conserva, ao ser substituída en 1730 polo retablo actual. Para o retablo colateral da epístola, dedicado a Nosa Señora, mandouse facer, en 1669, unha caixa onde colocar as súas imaxes. O amoblamento da igrexa complétase cun coro ou tribuna, aos pés da nave, feito entre os anos 1631 e 1634 polo mestre Sebastián Pereira. Como en tantos casos de templos rurais, o illamento da igrexa favoreceu o seu espolio. Consta que á redor de 1850 sufriu un roubo, segundo se desprende dos 26 reais que se empregaron en madeira, cravos e manutención de dous días e medio de salario dun carpinteiro para reparar as avarías que fixeron os ladróns nos tellados da tribuna, sancristía, porta travesa, e destrución da vidreira do altar maior. Nexos con Portugal En definitiva, a igrexa de Zos, pese a súa sinxeleza, representa unha mostra xenuína da arquitectura tardorrománica da Limia, compartindo en boa medida unha serie de formulacións cun amplo grupo de igrexas desta comarca ourensán. Nelas, os trazos máis distintivos localízanse nas portadas polo seu rico tratamento decorativo, con motivos e repertorios habituais nos talleres portugueses, así como a presenza de rechamantes tímpanos con lousas perforadas por cruces, rodas e complexos entrelazos, inexistentes noutras zonas, que evidencian relacións e nexos artísticos cos talleres que traballaron nas construcións dos últimos anos do século XII, e preferentemente nos inicios do XIII, no norte de Portugal. Portada occidental Fronte á xeral presenza de tímpanos nas igrexas románicas ourensás, coa súa variedade de temas iconográficos, en moitas das igrexas da comarca da Limia prescíndese deste elemento. Ademais da igrexa de Santa María de Zos, cumpren esta regra as de San Salvador de Vilar de Lebres, no mesmo concello, Santa María de Couso de Limia (Sandiás) e as de Santo Tomé de Morgade, San Nicolao de Novás e Santo Andrés de Piñeira Seca (Xinzo de Limia). Pola contra, nas portas principais destes pequenos templos o número das arquivoltas aumenta, estando labradas cun profundo abucinamento, e nalgún caso, sensiblemente apuntadas como consecuencia da súa construción en datas avanzadas. En todas, as roscas dos arcos moldúranse en bocel, con medias canas que albergan decoracións de tipo xeométrico e vexetal, dispostas radialmente, con deseños moi esquematizados, de labra dura, e escaso relevo, moi pegado ao plano. Todas estas características están presentes na porta principal da igrexa de Zos, téndose sinalado a intervención nela dun taller dependente do estilo desenvolto no mosteiro cisterciense de Oseira. A igrexa de Zos comparte con outros exemplos da comarca certas solucións decorativas de afastada orixe castrexa Así mesmo a igrexa de Zos comparte con outros exemplos da comarca certas solucións decorativas, de afastada orixe castrexa, inexistentes noutras obras deste estilo, que reforzan a súa singularidade no conxunto do románico ourensán. Entre os motivos desta ancestral orixe, presente tamén na decoración das construcións do prerrománico galego, cabe citar as rodas de radios curvos, labradas nas portas colaterais de Seoane de Oleiros (Xinzo de Limia) e Santo Tomé de Morgade, aos que se suman os entrelazos das portadas de Zos, un motivo relativamente frecuente, aínda que con diferente tratamento, nas igrexas románicas do norte de Portugal. A común utilización destas composicións e motivos ornamentais, descoñecidos noutras partes de Galiza, son para Yzquierdo Perrín produto das relacións entre a arte románica galega e portuguesa, e co foco bracarense, en particular, así como proba inequívoca da permeabilidade cultural entre os territorios a ambos os lados da fronteira durante a Baixa Idade Media. Portada do muro sur A utilización do motivo decorativo do entrelazo cobra especial protagonismo no tímpano da porta sur da igrexa de Zos, -estando hoxe a setentrional tapiada-, sen parangón en ningunha outra igrexa da zona, podendo ser cualificado como un dos máis orixinais de todo o románico galego. O arco de ingreso desta porta, de sinxela configuración e directriz semicircular, fórmase por doelas ben despezadas, enrasadas no muro e dispostas sobre as xambas en aresta viva. A singular composición do entrelazo ocupa toda a superficie do pequeno tímpano, cun deseño xeométrico de dobres cintas curvadas nos extremos, formando cadrados e rombos centrais, perfiladas en profundidade sen chegar a perforar a laxa de base. Dito motivo, relacionado só, pola súa afastada orixe protohistórica, coa grande roda de radios curvos da citada igrexa de Morgade, pon de manifesto, en palabras de Yzquierdo Perrín, como os habituais temas cristiáns ceden o seu lugar a motivos de profundas raíces da nosa cultura.