Tímpanos medievais da Galiza: Santa María de Taboada dos Freires

Na cerna dunha paisaxe agrícola transformada para o uso gandeiro, tras dunha curva á dereita nunha estrada provincial, tres frondosas que esconden un cruceiro dan acceso á igrexa de Santa María de Taboada dos Freires. É unha igrexa pequena, dunha soa nave, orientada significativamente cara ao nordés. Estamos a 8 km en liña recta ao nordeste do Monte Faro, en pleno centro da Galiza, no concello lucense de Taboada. Houbo nesta paraxe un mosteiro levantado a finais do século XII polo mestre Paio, que asina a factura do tímpano occidental en 1228 (ano da era hispánica que se corresponde con 1190), segundo consta na inscrición do lintel de entrada. Este mestre, que seguramente tivo grande importancia no rural galego da zona central, tería sido inspiración e formador doutros autores da zona, segundo nos lembra Yzquierdo Perrín. O mestre Paio, artista deste tímpano, ten bo gusto por temas que, cando menos, semellan menores dentro dos relatos do Antigo Testamento O tímpano principal, na entrada da igrexa, está acubillado hoxe en día por tres arquivoltas -unha delas, a xeito de gardapó, con axadrezado (decoración procedente, desde finais do século XI, de Jaca, nos Pireneos)- e dúas acanaladuras. Na súa base, nas impostas das desaparecidas columnas, desprégase unha decoración de trenzado espiralo-circular a modo de guilloqué. No tímpano desprégase unha inscrición de autoría e un relevo cun tema singular: Sansón loitando cun león. Na inscrición do tímpano pode lerse, segundo a transcrición de Xosé Ramón Fernández Oxea: IN N(nomin)E : D(omi)NI : N(o)S(tr)I IH(es)U : CHR(ist)I : IN HON(or). No lintel, segundo a mesma transcrición, figura a consagración da igrexa e a sinatura do mestre Paio: AE: SANTE : MARIE EL…A: C(onsecravit) FLERES .. (h)U(nc): TE(m)PLU(m): –ERA MCCXXVIII.- PELAGIUS : MAGISTER : JOHAN(n)NE: Q(u)I NOTUIT (“No nome do Noso Señor Xesucristo. Na honra de Santa María… El…consagraron os monxes este templo. Era 1228. Paio, mestre, e Xoán, que anotou”.) Tanto o tímpano de Santa María como outros que se atribúen a este mesmo autor –Santa María de Ucelle -en Coles, San Miguel do Monte -en Chantada– comparten unha boa serie de trazos de estilo: en primeiro lugar, o escaso resalte do relevo das figuras; mais tamén a adaptación plena das figuras ao marco, de tal xeito que as escenas tenden a encher por completo a superficie do tímpano. Outro trazo, que se fai moi evidente se comparamos este Sansón co rei David de San Miguel do Monte, é a disposición do corpo: mentres o rostro e o tronco das figuras se viran para afrontarnos, as pernas e os pés vense de perfil. Tamén en ambos tímpanos as figuras apoian os pés no lintel, auténtica liña de base para a representación. Así a todo, o artista ten certa habilidade para proporcionar unha tímida sensación de profundidade. Esta preocupación pola perspectiva será propia de épocas posteriores, cando as trazas do Gótico final e o Renacemento se acheguen á nosa terra. O mestre Paio, artista deste tímpano, ten bo gusto por temas que, cando menos, semellan menores dentro dos relatos do Antigo Testamento; se aquí se representa un episodio pouco coñecido da historia de Sansón, en San Miguel do Monte fanse referencias a pasaxes da vida de David, quen é tamén símbolo cristolóxico como o propio Sansón: heroes que anuncian o futuro Mesías. Tiña personalidade e era consciente de que o seu nome e a súa condición merecían seren lembrados; foi un home do medievo con vontade de perdurar A historia de Sansón coñecémola pola Biblia, polo libro dos Xuíces. Sansón é fillo de Manoá, un home ancián que non ten fillos. Como adoita suceder neses casos, Deus promételle un neno que, a cambio de non lle cortar nunca o cabelo, obrará grandes prodixios. Sendo xa un mozo, Sansón baixa mocear entre o pobo filisteo, os inimigos de Israel. Andando entre as viñas atrás da rapaza que lle presta, atopa un león a quen dá morte coas súas propias mans. Tal será a primeira demostración da súa forza sobrehumana e dos prodixios que obrará entre o pobo de Israel. A escena principal do tímpano protéxese baixo uns arcos polilobulados; nela, Sansón dá morte ao león. Sansón amósase imberbe e cunha faciana ovalada moi parecida á do David de San Miguel do Monte. Está espido e non ten gran cabeleira -contrariamente a como se representou case sempre, pois ese era o atributo que lle daba forza poderosa; cun só brazo, moi longo e desproporcionado, domea a cabeza dun felino estraño -un león que semella cabalo polos seus pezuños e crinas- co rabo enroscado no lombo. Na primeira fazaña de Sansón, o heroe atópase cunha cría de león, ábrelle os dentes e esnaquízao como se dunha cabra ou ovella se tratase; pero faino coas dúas mans, e o heroe do tímpano de Taboada semella manco; o outro brazo pérdese no maxín. Diriamos que é unha esquematización máxima do que un ser humano pode ser: unha perna, un brazo, unha cabeza. O Hércules dos xudeus, un xigante escravo dos sentidos, aparece aquí nun episodio ben veces representado na época medieval. E ese que esnaquiza é un león? A primeira vista, até os ollos máis expertos confundirían o león cun cabalo. Na historia da arte é famosísima a anécdota do rinoceronte de Dürer. En 1515 o reputadísimo pintor alemán Albrecth Dürer tivo noticia de que o rei Manuel I de Portugal recibira en Lisboa un rinoceronte como agasallo dos navegantes portugueses. Agasallar ás dignidades con animais salvaxes era daquela moi corrente. Non hai tantos anos que as autoridades chinesas –aínda sabedoras da pericia do Borbón cos rifles– regalaron a El-Rei de España un oso panda. En fin, cando Dürer, foi ilustrar a noticia para a xente de Nüremberg, atopouse con que nunca na súa vida vira un rinoceronte. Para pintalo inspirouse nos relatos de alemáns que vivían en Lisboa e en gravados de artistas que tampouco tiñan moita idea de como podía ser un rinoceronte. Total, que lle saíu un gravado con notábeis erros anatómicos, onde a pel do rinoceronte asemella a armadura dun soldado renacentista. A Paio, o noso escultor, teríalle pasado de seguro algo semellante. As persoas que lle encargan a obra pídenlle que represente a escena de Sansón dando morte ao león. Paio nunca noutra igual se viu. Non estivo na vida preto dun león. Todo o máis que pode facer é inspirarse nos relatos que de leóns tivese escoitado, ou quizais mellor nalgún que tivese visto nun capitel -ou mesmo na fachada de Praterías- ou nunha miniatura, que é así como se chaman as ilustracións que aparecen nos códices medievais. En calquera caso, Paio sabe que se trata dun cuadrúpede robusto e feroz: pensa nun cabalo, ponlle unha boca ben aberta e andando. Acaso a xente do val do Miño vira algunha vez un león para dubidar de Paio? Na parte dereita do tímpano, dunha cruz grega que algúns identifican como cruz patada templaria, colga unha entena de mel que nace -segundo os clásicos da antigüidade- da putrefacción dos animais. Neste caso, trataríase do mel que, segundo a Biblia, naceu do despoxos do león esganado por Sansón. Para San Isidoro de Sevilla, a imaxe metafórica do heroe arrancando un panal de mel dos dentes do león sería a imaxe de Cristo no limbo, liberando os xustos das poutas do demo. Velaquí un significado revelador, un anuncio de fe para unha poboación ignorante, que precisa de argumentos para a crenza. Esta escena forma parte dun conxunto de sete representacións do tema de Sansón e o león que están espallados polo rural central da Galiza, en igrexas situadas desde San Cibrao das Viñas a Melide. Carlos Sastre, seguindo a Xosé Ramón Fernández-Oxea, considera que está en Palmou (Lalín) o relevo máis significativo da serie, mais é o de Taboada dos Freires o único datado na inscrición.