Tímpanos medievais da Galiza: San Salvador de Escuadro

Románico e barroco, os estilos da nosa identidade. O carácter vernáculo do barroco e o internacionalismo do románico que atopa á Galiza da Baixa Idade Media nun dos seus mellores momentos históricos. Ambos con Compostela como gran foco. O románico e o barroco son sinxelos de detectar no edificio principal desta parroquia de Silleda. Combinación estilística habitual na nosa xeografía. O lugar de Escuadro atópase centrando o río do mesmo nome que transcorre desde a fermosa fervenza de Ferveda até a desembocadura do afluente no río Toxa. Un río, o Toxa, que ten como protagonista románico o mosteiro de San Lourenzo de Carboeiro. E é aí, na documentación do Mosteiro de Carboeiro, onde atopamos a primeira mención que coñecemos sobre a nosa freguesía. Estamos a finais do século XI, o abade Alfonso, reitor na época de esplendor do mosteiro, dá a Dona Urraca e Raimundo de Borgoña un territorio na "freigresía de Sancto Salvador de Esquadro". Cruce de influencias O documento de 1096 fálanos dunha fábrica anterior ao programa decorativo que é xa plenamente románico e recibe influencias que o sitúan no século XII. O cruce de influencias vén do propio mosteiro de Carboeiro, da proximidade ao foco da catedral compostelá, da pertenza á diocese de Lugo e do influxo dos obradoiros itinerantes comarcais. Estes obradoiros son os verdadeiros responsábeis da difusión estilística románica, que coa premisa das ansias uniformadoras das ordes monásticas e a eficiencia construtiva da repetición de modelos espallan polo territorio a mensaxe de vasalaxe á espiritualidade e ao poder. San Salvador comparte características con outras igrexas de orixe medieval da súa contorna, porén observamos que foi a que máis cambios sufriu na súa morfoloxía orixinal. A intervención barroca provocou unha fonda transformación responsábel do seu aspecto actual. O barroco respectou a disposición da portada románica e mesmo a resaltou con ese frontón semicircular alongado por unha liña a modo de imposta que lle dá digno eco ao tímpano e arquivoltas inferiores. As fornelas que franquean o conxunto da porta non son moi habituais no ámbito rural mais atopámolas tamén no propio mosteiro de Carboeiro, en igrexas como San Miguel de Goiás en Lalín ou en San Martiño de Dornelas, en Silleda. As fornelas de Goiás están rematadas por un cordón axadrezado a modo de arquivolta que vai repousando nunha liña de imposta con cimacio resaltado que ata os tres vans. As fornelas de Dornelas, como as de Escuadro, carecen de decoración. Os paralelismos coa veciña Dornelas permitiu deitar luz sobre unha data aproximada de execución do programa escultórico en San Salvador. San Martiño presenta unha epígrafe que fixa a cronoloxía en 1171, coherente cos motivos estilísticos de ambas as igrexas. A sobriedade tamén parece ser a norma común nas portadas baixomedievais da comarca. Un abucinamento pouco pronunciado e moita marxe para a decoración xeométrica e vexetal. Escuadro saúdanos con dúas parellas de columnas entregas rematadas por capiteis decorados con motivos vexetais, agás o exterior dereito no que, malia a erosión da pedra, podemos intuír dous cuadrúpedes enfrontados. Solución similar á da portada de San Pedro de Ansemil, tamén en Silleda. En San Salvador aprécianse con claridade os cimacios da beira norte que están impostados cara ao muro e deixan ver unha cadea floral. Nesa mesma liña de imposta arranca cada unha das arquivoltas. Son dúas arquivoltas de medio punto lixeiramente peraltadas. Están resoltas con bocel na aresta e unha decoración de botóns florais no intradorso e na rosca. A chambrana de remate está animada por un taqueado do que non se abusa na nosa portada, malia ser un dos grandes motivos decorativos da época. Impulsado polo Camiño de Santiago, vai ter unha reinterpretación e gran difusión na Galiza, de tal xeito que chega a estabelecer unha subtipoloxía de seu. Segundo Pita Andrade, as primeiras manifestacións do taqueado danse na catedral compostelá e en San Martiño de Mondoñedo no século XI, mais un século despois ten unha presenza acusada en toda a Galiza, especialmente no ámbito rural. As características deste subtipo galego son as que se manifestan en San Salvador; entre 5 e 8 filas de tacos cuadrangulares en medio relevo. O tímpano, único na zona O tímpano desta porta occidental é o único conservado desta e das igrexas da contorna antes mencionadas. Está apoiado sobre dous batentes que xunto co capitel exterior sur son as únicas concesións á iconografía figurada de toda a arquitectura. Estas figuras de carácter apotropaico coidan dos nosos templos escorrentando os malos espíritos e impedindo que pasen o limiar da igrexa. Non é estraño no arciprestado do Trasdeza concretamente, e en toda a diocese de Lugo en xeral, que estes batentes coidadores representen animais domésticos que poden chegar a resultarnos mesmo tenros. No caso de Escuadro, temos no batente norte un cánido con volutas a modo de melena, no batente sur as orellas pontiagudas en sinal de alerta delatan un felino (fig. 8). Ningún dos dous animais ten un aire amábel, pola contra están amosando os caeiros ameazantes. Porén é habitual que os animais domésticos que atopamos nos batentes sexan vacas que semellan sorrirnos, como é o caso dalgúns exemplares da Ribeira Sacra lucense, ou a veciña Santiago de Taboada, tamén en Silleda. Os batentes están percorridos no seu perfil por un festón afuracado. Este tipo de festón forma parte primordial do repertorio decorativo de Escuadro. Vémolo no perfil dos batentes e vémolo tamén a maior escala perimetrando o tímpano. A orixe e difusión dos arquiños lobulados volve ter a Compostela -en concreto as portadas xelmirianas de Pratarías e o Paraíso- como foco, pero o certo é que esta arquitectura simulada é profusamente utilizada na Idade Media cristiá, mais tamén musulmá e, como nos advirte Torres Balbás, cun raizame común na evolución das veneras que remataban os nichos romanos. Os lóbulos do tímpano non se limitan ao festón de arquiño, tamén os vemos xogando co baleiro na parte do lintel centralizado por unha roseta de oitos puntas. Solución que fai do tímpano de San Salvador unha peza de grande interese pola súa coidada plasticidade na que xoga cos elementos xeométricos e vexetais, co oco e o macizo, creando un ritmo de calidade estética notábel. Cruces de tetraquetras A cruz acompañada por dúas rosetas son as trazas que dirixen a musicalidade xorda da nosa peza. Musicalidade que toca unha melodía autóctona. Xa desde que Castelao recompila as súas cruces de pedra da Galiza nos viñemos fixando nesta tipoloxía que moitas voces relacionan coas denominadas nacións celtas e cos símbolos de nos entrelazados atopados nos nosos castros e petróglifos. Mais o certo é que a proxección universal de trisqueis, hexasqueis ou tetrasqueis non se pode comparar coa magna presenza galaica das cruces de tetraquetras diagonais enlazadas por unha circunferencia. Como di o de Rianxo: "Non acadan a dar ideia cabal, nin aproisimada, do moito que alí hai". En efecto, o físico e matemático Manuel Regueiro calcula que esta cruz está presente case no 50% dos templos románicos galegos, sen poder achegarmos unha cifra real polas que se perderon. Regueiro estabelece tres variantes de ecuacións paramétricas e advirte que a súa presenza é moito menor fóra de Galiza. Cabe, pois, reflexionar non só sobre a súa simboloxía, que a ben seguro ten un carácter sacralizador, senón sobre a súa intencionalidade dentro da programística da curia compostelá que tentou asentar un núcleo de poder na Galiza dos séculos do románico. Necesidade de renovación Durante o ciclo de Nadal a igrexa de San Salvador vese presidida por un Nacemento aos pés do altar. A implicación da veciñanza encargada destas tarefas dá boa conta da vitalidade e necesidade de renovación que percorre a historia destas igrexas rurais. A peza do altar é outra testemuña desas remodelacións. Un friso historiado no que vemos unha escena dun banquete. No exterior da igrexa, ancorado no muro do edificio lindeiro polo norte atópase a continuación da peza do altar. Trátase dunha última cea acompañada por animais domésticos aos pés dos asistentes e un San Roque amosando as súas feridas. Os dous elementos falan de cronoloxía moi posterior á fábrica románica. Foron atopadas a mediados do XX xunto con outro friso durante os traballos de retirada do recubrimento de morteiro. As dúas primeiras escenas forman parte do ciclo da Paixón, a terceira do ciclo da infancia cunha detallada fuxida a Exipto. As lagoas do programa iconográfico fan barallar a posibilidade de que fosen reempregadas como material de recheo nos labores de remodelación, ampliación do testeiro e feche de ocos laterais. No presbiterio, volvemos ter o motivo decorativo do festón de arquiños na liña de imposta que percorre os laterais, moito máis evidente no muro da epístola. Nese mesmo muro, unha pequena credencia volve repetir o esquema do tímpano semicircular, esta vez só con arcos como decoración. Esta liña de imposta tamén se risca na igrexa de Santa Baia de Losón, en Lalín, cunha epígrafe que redunda na data de 1171. A nave única rectangular con coro alto aos pés vese rematada no exterior pola contundente torre campanario barroca. No perímetro baixo dos perpiaños atopamos unha serie de inscricións entre as que chaman a atención uns símbolos ilexíbeis na beira dereita do frontispicio. Por todo o perímetro cruces riscadas subliñan o carácter do camposanto que está circunvalando o templo. No extremo do vértice norte a nosa antefixa ou cruz cumial, movida do seu emprazamento orixinal, que nas igrexas pontevedresas adoita ser o centro do testeiro da ábsida cun agnus dei sostendo a cruz cumial, o noso símbolo universal do románico galego.