Tímpanos medievais da Galiza: Donas e Cabaleiros na comarca da Ulloa

Unha planta de cruz latina, cunha ábsida principal e dúas absidiolas laterais na cabeceira, un tipo de planta altamente infrecuente no románico galego, reservada case exclusivamente para as grandes catedrais e os grandes mosteiros. Estamos en Palas de Rei, un lugar cunha toponimia evocadora onde se cruzan vía romana -a XIX-, cos camiños de Santiago -francés e primitivo-, co Palatium Regis do Códice Calixtino, coas lendas de base feble documental -Witiza e o pai de Don Pelaio- e con restos patrimoniais de alta relevancia como o Castelo do Pambre, a Ponte Ferreira ou a nosa igrexa de Vilar de Donas. Novamente a denominación ponnos nos antecedentes precisos para saber onde estamos e a que se dedicaban as pedras que temos diante. Perpiaños de boa calidade, muros de antigas edificacións lindeiras encostadas á igrexa. Ruínas que nos falan da importancia e a prosperidade de tempos pasados nun vilar que naceu ao amparo e servizo das Donas. O monacato feminino galego tivo certa entidade na Galiza do tránsito da alta á baixa idade media, territorio que como sabemos, era moi querido por fieis que decidían dedicarse á vida eremítica. Homes e mulleres que en non poucas ocasións se retiraban de xeito conxunto a paraxes de afastadas hierofanías. En Vilar de Donas na visita xirada no ano 1494 o encomendeiro recolle, segundo lle relata o prior, que o primitivo cenobio fora fundado por dúas donas das que aínda se gardaba sepultura na primitiva capela de San Lourenzo. Santos Ferro acláranos á luz dos últimos traballos de investigación e o contraste das fontes documentais coas escavacións arqueolóxicas que esta primitiva capela de San Lourenzo estaría situada ao sur do brazo do cruceiro sur e ao leste do corredor do claustro. Esta dependencia comunicada co claustro e coa igrexa sería convertida en sala capitular e sancristía sucesivamente. A historiografía tradicional sitúao como mosteiro patrimonial dos Arias de Monterroso, unha fundación polo tanto, familiar. Estas fundacións familiares teñen unha fonda tradición no mundo hispano visigodo como estratexia de contrapeso ao poder territorial dos bispados. O cenobio primitivo en torno a San Lourenzo iniciaríase pois con estas dúas mulleres, unha delas de nome Elvira segundo a tradición. As Donas refuxiaríanse na capela a agarda de que se fosen erguendo as dependencias monacais que foron crecendo en importancia até se converter no gran centro que foi. A historia do mosteiro Un documento de 1194 revélanos a motivación e o nome dos promotores. Trátase da doazón do mosteiro de Xoán Arias, deán da catedral de Lugo, copropietario xunto cos seus irmáns e herdeiros deste conxunto que pasa nesa data a formar parte da orde de Santiago. Coñecemos aquí que os motivos específicos da fundación de Vilar de Donas por Arias Pérez e a súa dona -pai e nai de Xoán Arias- foron fundamentalmente os relativos aos beneficios que os acompañarían no alén; asegurarse un lugar para a súa sepultura, a expiación dos seus pecados e a participación nos beneficios espirituais que achegan as oracións que no espazo monacal se farían polas súas ánimas. A razón da doazón tamén a podemos enmarcar dentro desa intención expiatoria ademais da boa relación que se presume entre Arias de Monterroso e a orde de Santiago. O nacemento da orde de Santiago xorde vencellada aos intereses territoriais monárquicos e arzobispais. De Fernando II, gran benfeitor da catedral de Compostela en cuxo panteón real foi soterrado e intereses tamén da sé metropolitana compostelá en pugna coa emeritense. Intereses relacionados coa fronteira almohade ao fin. A bibliografía recente vén revisando a localización tradicional do nacemento da orde no veciño mosteiro dos agostiños de Loio e sitúano na fronteira en torno a Cáceres. Malia todo non é posíbel desvencellar a orde, como é lóxico, do foco de poder e das encomendas xacobeas. Dentro dese universo as funcións principais do priorado de Vilar de Donas son, segundo queda xa fixado no documento de doazón: servir de centro de formación para os clérigos da propia orde, servir como sé para as reunións a Capítulo Xeral que terían lugar anualmente entre os freires de toda Galiza e dar enterramento aos cabaleiros da orde de Santiago finados no reino galaico. A arte garda a elocuencia da historia e hoxe en día cando visitamos Vilar de Donas a presenza de laudas sepulcrais dos cabaleiros e esa gran dignidade da que unha orde militar medieval se fai acompañar non pasa desapercibida. Dun románico pleno Como a meirande parte dos edificios da súa etapa, San Salvador foi comezado pola ábsida datada cara a 1220 nun románico pleno como nos delata a cabeceira tripartita antes descrita. Imos avanzando en cronoloxía segundo nos imos achegando á portada occidental na que xa estaríamos construíndo nun mediado século XIII que xa coñeceu a revolución do estilo do Mestre Mateo. A portada abucinada, con tres columnas entregas coas súas arquivoltas de medio punto ou o axadrezado como motivo decorativo son pervivencias do románico que se mesturan cos arcos apuntados do antepórtico, o apéndice vexetal da dovela clave do arco, e os capiteis que falan xa nunha linguaxe gótica. Na porta de San Salvador o espazo que habitualmente ocupa o tímpano vese liberado, mais non en favor dunha narración que no gótico comeza a dialogar coas arquivoltas -como sucede na portada norte da catedral de Ourense-. As nosas arquivoltas presentan debuxos en zig-zag, axedrezados, follas de col, froitos e flores. Dúas bandas de botóns florais para a parte interior da portada, no exterior dúas bandas verticais de piñas, motivo frecuente na cultura hebrea peninsular, pero moi pouco frecuente no románico galego. Máis habituais son na nosa cultura entrelazados como o do contraforte sur, cuadrangular neste caso. Abondan, pois, os motivos vexetais e xeométricos, mais a figuración é contida. Limítase aos capiteis, a un anxo con cartela da última arquivolta e un curioso relevo dun canteiro coa súa maza que se atopa modelando o que semella un dos motivos vexetais que vemos no propio pórtico. Os capiteis preséntanse en tres pares. Os exteriores vexetais e moi mateanos; os centrais amosan no lado norte un personaxe axeonllado cun libro aberto entre dúas serpes, no sur dous anxos portando filacterios; os capiteis interiores son dúas parellas de seres teriomorfos: dragóns ao norte e harpías con carapuchas no sur. A gran semellanza que gardan os capiteis cos máis antigos do Pórtico do Paraíso levou os profesores Moralejo e Yzquierdo Perrín a datar a portada arredor do ano 1230. O beirado con canzorros que sosteñen arquiños tamén é debedor da catedral ourensá. Toda a portada está enmarcada por dous grandes contrafortes laterais que van arrancando desas bases percorridas por arquiños riscados e unha cornixa no alto hoxe complicada de apreciar pola cuberta que se colocou en datas recentes sobre a portaría e que lle daban ao frontiscipio un carácter clasicista rematado por tres esculturas acróteras que agora atopamos no interior. Coa sobriedade clásica contrasta a filigrana da porta. Unhas ferraxes en forma de C rematadas por palmas e presentadas de xeito pareado que ao seu valor plástico lle suman o histórico pois son as orixinais e coetáneas á factura da portada. Unha igrexa de contrastes As dependencias de San Salvador de Vilar de Donas víronse moi afectadas polos procesos desamortizadores do século XIX mais a súa pegada aínda é hoxe visíbel cara a beira meridional do edificio. Ao norte existía unha torre das campás exenta que se derruíu tamén no XIX. Previamente, no ano 1795, o prior de San Marcos de León -do cal Vilar de Donas dependía- manda levantar a espadana que hoxe coroa a fachada occidental ao tempo que manda arranxar o espazo en torno á entrada norte de fábrica románica e factura sobria, só aderezada polo pórtico que é xunto a arcada norte da portaría responsábel dese aspecto tan recoñecíbel. Os contrastes aos que nos acostuma o exterior de San Salvador tamén se dan no interior. Logo dunha forte pendente na entrada accedemos ao espazo de nave única previa ao cruceiro, alí nos agardan sartegos, restos arqueolóxicos, un retablo pétreo historiado, cruces de consagración riscadas nos muros. Unha tribuna alta e unha cuberta de madeira. A cuberta do cruceiro presenta a bóveda de crucería máis temperá da Galiza xunto coa de San Miguel de Breamo -igrexa coa que tamén comparte planta-. No transepto norte albérgase o baldaquino gótico de Vilar de Donas, o único que se conserva desta forma exenta nunha igrexa galega. Os restos de policromía están salpicados por todo o templo, pero concéntrase espectacularmente na cabeira e a ábsida principal. Son pinturas ao temple dun tardo gótico con eses xogos xeométricos que intentan crear espazo e que xa nos aventuran as procuras renacentistas. A iconografía bíblica e martirolóxica é relativamente sinxela de interpretar. Unha anunciación cunha virxe que sinala o seu ventre avultado, unha Catarina de Alexandría e unha Santa Bárbara na beira norte e sur respectivamente. Máis complexas son as figuras segrares con tocados da época. As interpretacións son variadas, desde figuras alegóricas, a comitentes, ou aqueles fundadores dos Arias de Monterroso, até esas Donas, responsábeis primixenias da nosa historia.