Tímpanos medievais da Galiza: Os comezos do gótico galego e o portal da catedral de Tui

Deus x'as [imaxes da Virxe] quise figurar en pedra por nos mostrar que a ssa Madre onrrar deven todas creaturas. Cantiga 29, Cantigas de Santa María (século XIII). O gótico coincide co momento de esplendor da lírica medieval galega e traerá, como o fragmento da cantiga 29 das Cantigas de Santa María lembra, unha reformulación do culto, coas imaxes nun primeiro plano -ese “figurar en pedra”- e coa Virxe como centro da nova sensibilidade relixiosa e estética, algo, como veremos, evidente no tímpano da catedral de Tui. No caso galego, a obra do Mestre Mateo, arquitectónica e escultórica, no Pórtico da Gloria, o cadeirado pétreo da catedral de Santiago de Compostela, xunto coas primeiras construcións cistercienses e edificios como San Lourenzo de Carboeiro, constitúen obras en que se preludian as novas formas góticas, na segunda metade do século XII. Noutras igrexas como Santa María de Cambre tamén se pode percibir este influxo na utilización de arcos apuntados e oxivas. De maneira que, en liña coas argumentacións de Caamaño Martínez, Valle Pérez, Manso Porto e Yzquierdo Perrín ou Moralejo, podemos afirmar que Galiza posúe moi importantes achegas ao gótico inicial, a pesar da acusada presenza do románico denominado de inercia, en época avanzada. No século XIII o gótico é xa unha linguaxe plenamente presente nas sés de Mondoñedo, Ourense e Tui. A catedral de Tui, que se realiza nunha primeira fase románica consonte con modelos composteláns, é continuada devagar en estilo gótico, coa portada principal que sobrease como exemplo temperán, e sen continuidade na Galiza, dos modelos do gótico do norte de Francia. O portal de Tui rompe, no que atinxe a estilo, con toda a tradición anterior, e introduce maneiras que teñen como referencia, segundo Moralejo, a quen seguimos na análise e descrición do conxunto (Escultura gótica en Galicia (1200-1350), Universidade de Santiago, Facultade de Xeografía e Historia, Santiago, 1975), a catedral de Laon e sen relación con todo o que representa o Pórtico da Gloria. O mesmo estudoso sinala que a obra se realizaría entre 1225 -data en que xa se está con certeza a construír- e os primeiros anos da seguinte década e subliña a novidade formal e temática que presenta, con escenas evanxélicas no lintel e tímpano co tema do encontro entre Cristo e a Igrexa. A organización iconográfica cómpre ligala ás portadas de Chartres e Laon e a execución deixa percibir diversas autorías, algunhas vinculadas a catedrais como Sens, Laon ou Chartres. A Anunciación do lintel O inicio da lectura do conxunto parte do lintel e faise dando a volta á orde de habitual, que neste caso é de dereita a esquerda, para logo no tímpano continuar en sentido contrario, de esquerda a dereita. Comeza coa Anunciación co arcanxo que baixa do ceo cunha cartela estendida, destaca a presenza de san Xosé, sedente, somnolento e pensativo, apoiado nun caxato en tau, nunha posición que semella ligarse non só a esa escena senón á contigua. A figura de san Xosé fai que o conxunto englobe nunha unidade dous temas: a Anunciación propiamente dita e a Dúbida ou soño de san Xosé, esta última representación do santo serve como ligazón coa escena central do lintel, a Natividade, convertido o santo en elo entre as dúas escenas. A representación do Nacemento, que agroma entre cortinaxes, provoca a sensación de estarmos perante unha escena que acontece no apousento dunha casa e non nun presebe -que só evocan os animais do fondo-. O Meniño descansa nun berce e Maria semella durmir en canto por riba dúas parellas de anxos terman de cadansúas coroas, unha destinada a Xesús e outra á Virxe. No lado esquerdo, nunha fórmula paralela á Anunciación, outro anxo baixa do ceo na escena do Anuncio aos pastores, representada por dúas figuras masculinas. A escena tamén se proxecta, no seu dinamismo, cara a Natividade, algo evidente na xestualidade e na figura da ovella que penetra no espazo central. Todo o lintel ten dous planos: celestial e terreal. Galiza posúe moi importantes achegas ao gótico inicial, a pesar da acusada presenza do románico denominado de inercia, en época avanzada Na parte superior, propiamente o tímpano, esta formado por figuras exentas -algo excepcional nestes espazos- e de maior tamaño que as do lintel. De esquerda a dereita temos a Herodes, sedente e coa perna cruzada, símbolo de autoridade, que conversa cun Rei Mago coroado de pé. Despois veñen dous Reis Magos -un deles axoenllado- orientados cara ao centro onde está María e o Meniño. A presenza dun cuarto rei á dereita é un engadido sen relación co programa iconográfico orixinal, obra de pouca calidade e posterior que foi colocada a comezos do século XX. O que si completa o programa é o san Xosé de pé e en plena meditación. Como pasaba coas representacións do lintel, no tímpano a escena de Herodes e a da epifanía comparten elementos comúns, o que crea un continuum espazo-temporal que sintetiza as fases sucesivas do relato dos Reis Magos. No plano celeste dous anxos terman dunha coroa sobre a cabeza de María e Xesús, este último coa man dereita abenzoa e coa esquerda terma da bóla do mundo. O conxunto complétase cun terceiro nivel, claramente autónomo do rexistro anterior, onde as arquitecturas representan a Xerusalén Celeste. En todo o conxunto domina un ton narrativo que converte o relato nunha continua transición que leva a Serafín Moralejo a falar dunha concepción cinematográfica, entendida no senso etimolóxico de rexistro de movemento. O naturalismo das xambas Nas xambas represéntanse figuras do Antigo e Novo Testamento, entre elas destacan as de Salomón e a raíña de Saba. No lado sur aparecen Moisés, Xeremías, San Pedro e San Xoán Bautista e no norte Salomón, a raíña de Saba, Isaías e Daniel. O naturalismo triúnfa nestas estatuas que se desprenden da arquitectura, aínda que manteñen o concepto de estatua-columna e logran unha maxestosa independencia con figuras individualizadas nos acenos e idealizadas. É unha obra anterior ás portadas de Burgos e Toledo, sen antecedentes no territorio peninsular, dun goticismo precoz e fuxidío, en palabras de Moralejo. En canto ao sentido do programa, a chave está na Epifanía, manifestación da divindade de Cristo que recoñece os xentís -representados polos Magos- e que conformarán a futura Igrexa. A respecto do estilo, estamos perante unha diversidade de maneiras dentro das coordenadas do gótico inicial francés, que se desenvolve entre 1190 e 1230 con dúas grandes correntes: o obradoiro que realiza as estatuas do lado norte e o lintel está ligado ao estilo do Xuízo Final da Catedral de Laon, pasado pola igrexa de Saint Yved de Braine; o lado sur e o tímpano teñen influxos da catedral de Sens e certos ecos do labor de obradoiros de Chartres e Estrasburgo. Vestixios románicos Como xa sinalamos, a catedral foi iniciada en estilo románico arredor de 1120, deste estilo salienta a porta norte, que ten arquivoltas con decoracións xeométricas (a última con xadrezado) e un tímpano liso sostido por canzorros de cabezas animais, que semellan un carneiro e un lobo. Sobre a porta está a imaxe de Santo Epitacio, segundo a tradición, primeiro bispo de Tui. O outro importante vestixio románico é a Sala do Capítulo, que se encontra a carón do claustro gótico. Porén, será un dos obradoiros que realiza a fachada de Tui o que vai terminar a fábrica da catedral con pormenores tan interesantes como un triforio cego que evoca os das catedrais francesas de Laon ou Chartres. Posterior a estes traballos é o claustro da catedral tudense, que se sitúa nunha data avanzada do século XIII. É o único claustro catedralicio deste período que conservamos na Galiza. Trátase dunha contrución situada no lado sur da basílica, de planta cadrada, con arcos apuntados e treitos cubertos de cruzaría. Os capiteis, ben sinxelos, de follas longas e lisas ou lobuladas, son de influxo cisterciense e de manifesta inferior calidade a respecto dos traballos da nave e do portal. É o único claustro catedralicio deste período que conservamos na Galiza O remate esencial da construción da catedral realízase durante o pontificado de Estevo Exea (1218-1239), o que coincide cun momento de especial relevancia para o reino da Galiza. A propósito deste feito, Serafín Moralejo, no seu estudo xa citado, subliña que un desenvolvemento artístico como o presentado no portal de Tui mal podía encontrar apoio nunha Galiza que viu, a partir de 1230, seriamente deteriorado o status que tiña no concerto dos reinos peninsulares. Cando se estaba a rematar a obra da sé tudense finaba Afonso VIII (IX para a historiografía española), o derradeiro rei galego. Con Fernando III comeza a submisión galega aos intereses casteláns e esta é, segundo Moralejo, a cerna da decadencia que se inicia nesta altura na arte galega.