Tímpanos medievais da Galiza: Aciveiro, o estilo austero

O mosteiro de Aciveiro é un dos exemplos máis destacados do Románico galego ligado á Orde do Císter. Situado no concello de Forcarei, foi fundado o 4 de febreiro de 1135 polo rei Afonso VII, segundo reza a inscrición situada no muro sur da igrexa. O cenobio funcionou sen interrupción até que no século XIX comeza o seu declive. A desamortización de Mendizábal supuxo a incautación de todos os seus bens e a disolución definitiva da comunidade. Actualmente as dependencias monacais están destinadas a pousada e o templo, a igrexa parroquial. A situación do mosteiro de Aciveiro segue as directrices da Orde do Císter. Así os mosteiros debían construírse “en lugares apartados non frecuentados polos homes, que convidasen á puntualidade, observancia e reformación”, como xa se puña de manifesto nun Capítulo da Orde de 1134. A finalidade era facilitar a vida en comunidade para centrarse na vida monástica. Outro dos condicionantes era a proximidade cunha corrente de auga que asegurase a súa supervivencia, e neste punto hai que lembrar que se encontra enclavado na Serra do Candán, lugar de nacemento do río Lérez. Na maioría dos casos, estes mosteiros eran promovidos polos monarcas, xa que entre as súas funcións estaba a de organizar a produción agraria e controlar o territorio. Tales eran as características de Aciveiro que, para mediados do século XII xa se contaba entre os máis importantes da diocese de Santiago. O mosteiro de Aciveiro é un dos exemplos máis destacados do Románico galego ligado á Orde do Císter Grazas á información contida no Tombo Grande (1617) e nas inscricións que se conservan na igrexa podemos datar a chegada dos primeiros monxes e a fundación da congregación, como apuntaba anteriormente, no ano 1135. Nun primeiro momento suxeitos á Orde Beneditina e despois á do Císter. Actualmente da obra primitiva só queda a igrexa, xa que o resto do conxunto, que podemos ver hoxe, é froito de diversas reformas e ampliacións realizadas ao longo do tempo. Neste templo domina a austeridade propia da Orde, que se levantou contra os excesos das abadías cluniacenses e beneditinas, promovendo un tipo de construcións máis prácticas e afastadas do luxo e a riqueza decorativa das anteriores, en sintonía co voto de pobreza dos propios monxes. Isto unido ao seu carácter rural fai que nos encontremos ante un edificio dominado pola sinxeleza escultórica e de formas. Neste caso, a igrexa conta cunha planta basilical de tres naves de cinco tramos e cubertas de madeira. A central, máis ancha que as laterais e, como remate, unha cabeceira con tres ábsidas, as dos lados semicirculares e a do medio, poligonal. A fachada principal foi reformada no século XVIII e nada queda da primitiva, da que tampouco temos noticias acerca do seu aspecto. Portada norte Da fábrica orixinal románica soamente quedan á vista, no exterior, as ábsidas da cabeceira, onde se concentra a maioría da decoración, e o muro Norte, reforzado por catro contrafortes froito dunha reforma do século XVII á que seguramente tamén pertenzan os vans abertos entre eles. Aquí encóntrase a única portada románica conservada. Coñecida esta, como porta de defuntos ou do cemiterio, por ser o lugar por onde saían os cortexos fúnebres que acompañaban os irmáns falecidos até o cemiterio. A ela accédese por unha porta situada á esquerda da fachada principal. Actualmente está tapiada e presenta uns desgastes e unha erosión propios do paso do tempo. A súa decoración fálanos da austeridade construtiva da Orde e deste tipo de edificacións máis rurais nas que é común atoparnos con motivos de carácter xeométrico e vexetal, que nada teñen que ver cos grandes programas iconográficos propios das portadas doutros templos medievais. Neste caso, caracterízase por ter unha porta con arco de medio punto con motivos xeométricos en baixorrelevo falqueada por columnas. A da esquerda presenta un fuste liso e a da dereita, un fuste con desenvolvemento helicoidal Sobre elas apoian uns capiteis de tipo vexetal que dan paso por medio dunha imposta a unha arquivolta con decoración de rosetas inscritas en círculos. Motivo utilizado noutras partes do edificio, así como noutras construcións deste período. Destaca a arquivolta exterior axadrezada de 6 fieiras de tacos, que dan unidade ao conxunto ao repetirse noutras zonas do templo como nas columnas e xanelas do testeiro. Ábsidas A decoración escultórica estaba habitualmente concentrada nos capiteis interiores, nas portadas exteriores: sobre todo nos seus tímpanos, arquivoltas, capiteis e columnas, así como nos canzorros e ventás. No caso de Aciveiro, esta ornamentación permítenos diferenciar as partes máis antigas do edificio daquelas reformadas. Alén da portada comentada son moi interesantes as tres ábsidas da cabeceira, onde se concentra, como comentaba, a maior parte do traballo escultórico. Estas contan con columnas encostadas; dúas nas laterais e catro na central, que percorren todo o paramento mural e rematan en capiteis variados de tipo vexetal. Baixo o beirado, aínda que con algunha alteración froito das diversas intervencións de restauración, consérvase unha abundante decoración de rosetas e canzorros, que alternan ritmicamente os de modillón de rolos e os de planos superpostos. No bordo da cornixa que percorre todo o perímetro da central encontramos unha cadeneta de rombos que non se repite nas laterais. Estes mosteiros eran promovidos polos monarcas, xa que entre as súas funcións estaba a de organizar a produción agraria e controlar o territorio Nesta parte son de destacar as ventás da ábsida central, xa que as das laterais foron reformadas, seguramente entre os séculos XVII e XVIII. Conta con cinco, e cada unha delas cunha decoración diferente. As dos extremos son as únicas que aínda dan luz ao interior e as outras tres están tapiadas. Todas repiten o mesmo esquema, están flanqueadas por columnas de fuste liso rematadas en capiteis, sobre os que apoian os cimacios que serven de soporte aos arcos de medio punto. Todas as arquivoltas exteriores contan con seis ringleiras de tacos que dan unidade ao conxunto. As diferenzas veñen marcadas pola decoración. De dereita a esquerda, na primeira destaca o tímpano con semicírculos gravados na pedra a modo de arco da vella, capiteis de tipo vexetal e bólas simples no interior e agrupadas na fronte do arco; na segunda, os capiteis tamén son diferentes, neste caso, un de follas e o outro con dúas aves afrontadas. O seu arco presenta, a diferenza do anterior, rosetas inscritas en círculos e flores con paxaros. Na ventá central repítese o esquema do arco da primeira, pero como novidade, conta cun tímpano de motivos de onda ou medias lúas. A continuación, nesta cuarta ventá, son de salientar os capiteis figurados, nos que se distinguen uns leóns e unhas figuras monstruosas. Na última, repítense esquemas e formas das anteriores, agás na rosca do arco, que presenta como decoración nós de Salomón, nos que se supuña que podían quedar atrapados os demos. Na comarca do Deza e no territorio da Serra do Candán son moi abundantes os templos de orixe románica, que ao igual que a igrexa de Aciveiro, a pesar das súas particularidades, acusan a influencia do gran templo compostelán, ás veces na estrutura e outras na decoración. Tales son, entre outros, o mosteiro de Carboeiro, San Pedro de Ansemil, San Pedro de Dozón ou San Miguel de Moreira, que do mesmo xeito que noutras zonas rurais, asimilan esta influencia nas súas formas máis sinxelas. O certo é que durante os séculos XII e XIII en todo o territorio galego se viviu un período construtivo bastante intenso. Isto debeuse, entre outras cuestións, á proliferación dos asentamentos monásticos e á expansión por Europa do Císter, que coincidiu co período do románico tardío, sendo este outro dos elementos definitorios da arte medieval galega. Un falso triforio A visita a este conxunto paga a pena non só polo seu exterior, senón tamén polas curiosidades que agocha a igrexa no seu interior. Chaman a atención os capiteis co seu variado repertorio decorativo, algúns deles seguindo modelos da Catedral de Santiago. Así podemos atopar motivos historiados, con formas antropomorfas, vexetais ou as baseadas no bestiario medieval. Como, por exemplo, un que representa dous leóns alados, outro cuns monstros que están atacando un home dunha maneira bastante violenta, ou aquel que representa unha figura humana en posición invertida. Aínda que nalgúns casos non se poida facer unha interpretación precisa de cada un deles de maneira independente, si podemos entendelos como parte dun conxunto de imaxes que tiñan como función enviar unha mensaxe de carácter moralizante. Pero si esta igrexa ten algo curioso, é o coñecido como “falso triforio”. Está situado sobre as naves laterais e formado por unha galería de arcos xeminados con columnas dobres de fuste liso e capiteis labrados. Durante moito tempo estivo oculto por un artesoado até que unha das intervencións de restauración volveuno deixar á vista. Este tipo de estrutura podémola ver tamén noutras igrexas galegas como na de Santa Mariña de Augas Santas ou na do mosteiro de Xunqueira de Ambía. Se esta igrexa ten algo curioso, é o coñecido como "falso triforio" Na nave norte, amais da porta que da acceso ao cemiterio, consérvase un elemento que, aínda hoxe, causa moita controversia. Trátase dun altorrelevo da Última Cea do que non se sabe moito, nin sobre o seu uso orixinal, nin acerca do seu posíbel autor ou a data certa de elaboración. A teoría máis aceptada fala de que seguramente se trate dunha parte dun retablo pétreo do século XV. Para rematar, neste percorrido non podemos esquecernos doutros elementos medievais como o interior da ábsida central, articulada en dous pisos con arcos de medio punto e rematada cunha bóveda nervada baixo a que se sitúa o retablo barroco, dous sepulcros: un decorado con escudos axadrezados e outro cun báculo, a pia bautismal ou da porta que dá acceso á sancristía e que presenta unha decoración de grande orixinalidade, da que destaca a figura dun demo con orellas de asno.