Terra Chá

Acaso a aspiración dun poeta como Manuel María fose ficar, a través da palabra, na memoria do seu pobo, parte integrante e integrada do mesmo. Manuel María logrouno plenamente. Voz do pobo para o pobo, poeta culto por popular, Manuel era un "labrego" sabio. Dono da palabra oral e da palabra escrita, nada deixou fóra do seu canto, facendo de Galiza norte e razón da súa vida. Poeta da súa terra, comprometido co seu País e coa súa xente, iso quixo ser e iso foi. Amais dos libros publicados, sempre minoritarios, un bo feixe de poemas foron musicados e ao funcionaren na mesma frecuencia conceptual e emotiva que os ouvintes, acabaron sendo sentidos e interiorizados como propios. Hogano forman parte do noso patrimonio espiritual. Dentro da extensa obra de Manuel María, Terra Chá ocupa un lugar preferente. Así o amosan as sucesivas edicións, a permanente atención que lle prestou o autor e propia estima en que o tiña. Foi en Parga, a só uns quilómetros do solar nativo mentres cumpría o servizo militar na compaña de Uxío Novoneira, onde abrollou a idea primixenia. O detonante, Do Ermo, de Noriega Varela: “A poesía de Noriega fixo agromar en min o fondo sentimento pola paisaxe e a identificación total co meu contorno (…) Esta descuberta levoume a unha identificación máis fonda co popular e a considerar os seres humanos como un elemento máis da natureza”, comentou. A lectura en voz alta do libro de Noriega abriríalles aos dous poetas mozos unha maneira nova, diferente, de ‘ver a paisaxe e os seus habitantes’. O resultado, sendos títulos emblemáticos das nosas letras: Terra Chá, de Manuel María e Os Eidos, de Uxío Novoneira. “De súpeto”, comentou Manuel, “acendeuse dentro de min algo así como unha luz máxica. E, nunha especie de revelación, ollei mentalmente o libro como un poema unitario. Pola noite comecei a escribilo sen ningún esforzo, de xeito case automático. Os poemas agromaban, un detrás doutro, coa mesma naturalidade coa que xorre a auga dunha fonte e, en tres ou catro días, tiña escritos os poemas incluídos na primeira edición do libro (…) A primeira versión escribina en Outeiro de Rei nos primeiros días do mes de agosto de 1953. Meu curmán Pepe Losada prestárame unha máquina de escribir e con ela pasei a ‘limpo’ os poemas manuscritos”. Terra Chá celebra a bisbarra nativa e percorre a súa xeografía física e humana recollendo valores ancestrais e impregnándoos de respecto e agarimo pola xente, os eidos, os traballos e as festas, os animais e as cousas. Cunha linguaxe coloquial, sinxela á mantenta, Manuel María escribe como fala, na mesma voz, timbre e ton que os receptores aos que se dirixe. O tema central é a reflexión sobre a Chaira, espazo propio que habita, coñece e ama. Pero Terra Chá vai máis aló e constitúese en metonimia, parte que abrangue un todo, trasunto de Galiza enteira, especialmente da Galiza interior. A vivencia da terra e a identificación cos homes e mulleres informan os textos cunha gran variedade de rexistros. Anxel Fole, no limiar á primeira edición, cualifica os versos de “sinxelos e fondos” e de “longa e tristeira” a Terra Chá, recreándose na descrición xeográfica, nos topónimos, cultivos e costumes: “Terra de centeo e de patacas e de gando notorro, mais sen viñas nin froitas; terra humilde, sen castelos nin pazos”. Salienta, asemade, a percepción de inmensidade e de soidosa arelanza (“o silencio é fondo; a lonxanía, azul” á beira do Miño, aínda “río neno”), e os traballos e degaros: “o pan mouro que os labregos comerán todos os días…”. Paisaxe e humanidade. Esa é a chave. Estrutura A versión actual e xa definitiva de Terra Chá está conformada por varias seccións que pasamos a resumir. “Soleira” é un longo poema que o autor asina en Monforte en 1964: Ouh miña Terra Chá, amada [ dende lonxe, poboada de ventos e carpazas, por onde o Miño pasa caladiño pra non despertar tanto silencio que envolve bruscamente ceo e terra!, e que acha correlato e resposta no derradeiro poema, “Pranto pola Terra Chá”, no que o canto se torna laio: Agora xa non canto. Choro! Os [ tractores desfixéronlle a face á miña [ Terra Chá! os ruídos inhumás e roucos [ dos motores matáronlle, pouco a pouco, a [ súa soidá. Continúa cun apartado dedicado á Natureza (montes, ríos, árbores, penas e lagoas), elementos arquitectónicos (cruceiros, torres, pazos e castelos), obxectos (zocas de Loentia, Duarría e Formorán; cerámica dos oleiros de Bonxe e Silvarrei), e produtos (queixos de San Simón “co ar da serra curados”). Mozas “de ollos cor abelaira,/ corpo de vimbios vimbiales”, labregos, personaxes históricos (Alonso de Lanzós) e personaxes recentes e actuais (o escultor Víctor Corral, os poetas Chao Ledo, Xosé Crecente, Iglesia Alvariño, Díaz Castro, Xesús Rábade, Darío Xohán Cabana, Margarita Ledo, Miguel Anxo Fernán Vello), conforman a terceira parte, antes de celebrar, “romeiro cumprido”, as romaxes da Chaira: a Virxe do Monte, en Sistallo (Cospeito); o San Alberte, en Parga (“dáme un falar verdadeiro/no noso idioma galego!”); o San Ramón, en Vilalba; os Milagres, en Saavedra ou a Virxe da Saleta en San Xulián de Mos (“¡Miña Virxe da Saleta, /patrona da miña dona!”). “A terra arada e labrada/só quere ser sementada!” enceta o seguinte corte de dezaseis poemas dedicados ao agro: Leiras, sementeiras, medas, aveños… “O carro”, popularizado por Fuxan os Ventos (“Non canta na Chá ninguén./ Por eso meu carro canta./ Canta o seu eixo tan ben/que a señardade me espanta”), o veludo verde dos prados, e a herba que cómpre gadañar (“A herba que cura ben,/ que recendo tan bon ten!”). “Os Animais”, “O Tempo”, “As Arbres”, “Os Paxaros”, “As Cousas”…, en escenas de tinguiduras realistas, nin bucólicas nin idealizadas, que insisten na dureza do clima e dos traballos, inserido o diario vivir nunha atmosfera intemporal e chumbiza. Dramatismo compensado cun certo ‘franciscanismo’ inxel e cun dicir expresivo e cheo de graza. Resulta revelador que unha das contribucións cimeiras do ‘poeta da Terra Chá’ sexa a poesía infantil, na que resplandece a eufonía tradicional de ritmos e cantigas. Esa mesma musicalidade é perceptíbel nestes poemas de xinea popular, mesmo costumista: “¡Hei de ir á Feira do Monte,/ á de Rábade e á de Castro!/ Hei de ir á Feira do Monte/ anque teña que ir de arrastro!”. Aspectos formais Característica común a toda as seccións son as reiteradas prosopopeas, atribuíndolle calidades e sentimentos humanos a fenómenos atmosféricos, elementos naturais, obxectos e animais. A nivel formal, o emprego de cantigas populares e de estrofas clásicas (pareados, cuartetos, sirventés e sonetos) con predominio de versos octosilábicos e de rimas en consonante. E como trazo estilístico definitorio, os moitos signos de exclamación destinados a enfatizar e dar contundencia ao que expresa (aseveración, asombro, súplica, arela…). Finalmente, o tempo que non volve nin tropeza, converteu moitos dos traballos e costumes que Manuel María recolle e canta en Terra Chá en restos dunha época superada, en etnografía do pasado. E, non obstante, o libro conserva indemne a súa forza e a súa vixencia. Bibliografía Manuel María (Obra poética completa) I (1950-1979). Espiral Maior. Opera Omnia. A Coruña, 2001. Terra Chá. Edición de Xosé María Dobarro. Xerais. Vigo, 1984. Tarrío Varela, Anxo. Literatura Galega. Aportacións a unha Historia Crítica. Edicións Xerais. Vigo, 1994. Escolma Terra Chá A Terra Chá somentes é un pobo aquí, outro acolá, mil albres, monte raso, un ceo chumbo e tráxico no que andan as aves a voar. O resto é soedá. Dimensiós Ollada a Terra Chá dende as alturas é semellante a un mar en calma: Para medila só valen dúas mensuras: ¡ferrados de corazón, fanegas de alma! O ceo O ceo na Chaira é alto e fero: semella talmente un desespero. As nubes andan a correr deprisa e tápanlle ó ceo a súa sorrisa. ¡A terra homilde está deitada ollando o ceo sen pedir nada! Home Ó home da Terra Chá non se lle oe cantar. É home moi de verdá, mesurado no falar. É home de moita calma, sufrido e traballador: Quéimalle no vrao a alma un duro sol feridor e no inverno virá a esmorecerlla a xeada. ¡O home da Terra Chá ten a alma mancada! Cás A noite é un medo escuro. Andan os cás a ladrar con un ouveo tan duro que non deixa de soar. O ouveo dos cás pon medo nas noites da Terra Chá. ¡Semella un agoiro inquedo que chega do máis alá!. Pan O pan centeo é un tesouro: semella a terra que o deu. ¡É como a terra mouro porque na terra naceu..! Ríos O Azúmara, o Lea, o Anllo, o Miño atravesan toda a Terra Chá cun paso tan lento e caladiño que aperta o corazón coa soedá. Un paso calado, quedo e lento; tan lento que semella adormecido. ¡Non sei que de grave e tristurento no corazón dos ríos vai metido! O Miño O Miño é vello e é tristeiro: sempre vai mudo e vai senlleiro. No inverno semella que murmura un segredo con forte voz escura. Un escoita, atento e esperanzado, e o vello Miño sempre vai calado. A fonte Esta fontiña encantada non é amiga de falar. Está no chan moi calada, que non quere despertar a unhas pedras velliñas que están na auga a dormir. E tamén ten por veciñas –desexa non as ferir– a unhas flores pequeniñas que logo queren abrir. Inverno Están os campos nevados, a xente xunto as lareiras, os gandos encortellados e os capós nas capoeiras. As bandadas de aves frías a berrar polos nabales. ¡Son moi pequenos os días e grandes os temporales! Gando O gando da Terra Chá é moi fermoso: ollos grandes, corna levantada; o pelo teixo, fino, moi lustroso e o paso lento cando fai a arada. En todo o país non o hai mellor: é manso, leiteiro e comedor. ¡A San Antón heino de ofrecer pra que o conserve sempre de bon ver! Porcos da ceba Eran ranchos da boa lei. Foron medrando, medrando. ¡Moito me escravicei pra os poder ir cebando! Agora xa están cebados. Hai que pensar en matar porque xa van rematados os nabos para os engrosar. ¡Teremos mañá os roxós e haberá festa na casa! ¡Hai que cortar os xamós e ir roxando na grasa! Louvanzas das zocas vilalbesas chamadas chinelas A gracia da abidueira atopou o seu destino, ¡fíxose zoca chinela, apreixa un pé feminino! Fíxose zoca chinela a abidueira lanzal. ¡Agora sobor da acera canta con voz musical! A zoca xa é canción delgada como asubío que aprendeu a abidueira dos merlos de xunto ao río. Fíxose zoca chinela a gracia da abidueira. ¡E vai marcando na acera os puntos da muiñeira!. Muíño roulón Anda a rolar, ledo e cantareiro, o muíño roulón sobre o regueiro. Ó pasar a invernía queda calado e despois, todo o ano, está parado. Ten paciencia, humildade e corazón o muíño roulón, humilde e bon. ¡E non lle envexa ó gran muíño que moe todo o ano no Pai Miño! Epitafio para Xosé Crecente Vega Nada de canto existe lle era estrano. Viviu con humildade e sinxeleza. Amou, como ninguén, a natureza, a xente, os animais, o cotidiano… Gardou, soio para el, fel e tristeza. O seu canto fermoso, fondo, humano -tan íntimo, tan noso, tan cercano- púxonos, no corazón, paz e beleza. Pastor de soños foi. Flor e semente. Luz de mencer. Faísca de luceiro. Voz namorada, ti: ¡Xosé Crecente...! Escoitando ó Pai Miño silandeiro, xa da Terra Chá eternamente, coa xente súa está: no chao de Outeiro. Ó poeta Miguel Anxo Fernán-Vello Ti, amigo Miguel Anxo, de Cospeito, onde é a Terra Chá longa e calada: co verbo teu –laverca namorada– dáslle á patria o canto máis perfeito. ¡Que enorme corazón levas no peito! ¡Que paixón poderosa e desbordada! ¡Que máxica beleza deslumbrada! ¡Que varón tan xentil e tan ergueito! ¡Sementador de amor e fermosura…! ¡Colleiteiro de luz tremelucente nos soños sen usar da mañá pura…! ¡Ouh, bon galego, leal e xeneroso que pola vida vas maxicamente como o Támboga: lento e misterioso! Carpazas Hai carpazas por miles de milleiros e coróaas a neve a propio intento; quéimaas o sol, sofren ventisqueiros e falan coas lavercas e co vento. Ninguén ten dó delas, nin as garda, por iso están co medo tan xuntiñas! ¡E teñen envexa da súa cor tan parda aló enriba, no ceo, as estreliñas! Carballos ¡Carballos rexos, potentes, calados ou musicales que loitais como valentes coas xistras e os vendavales! ¡Duros carballos verdeados, petrucios e sedentarios! ¡Estades na Terra Chá chantados solemnes e centenarios! ¡Como amo a vosa beleza da mais baril sobriedade! ¡Que sensación de forteza ollando prá eternidade!