Queixumes dos pinos

Pondal comezou a publicar primeiramente en castelán, mais axiña se incorporou á literatura en galego: en 1857 dá a coñecer trece oitavas do poema épico Os Eoas e en 1858 aparece o seu primeiro poema lírico, A campana d’Anllóns, no xornal pontevedrés El País. Porén, por mor dos Cantares Gallegos rosalianos de 1863 Pondal intensifica a escrita en galego. É máis: seguramente foi a morte de Rosalía (acontecida no 15 de xullo de 1885) a que provocou o seu derradeiro poema en castelán, publicado o 18 de xullo no xornal santiagués El ciclón como homenaxe á escritora finada. A partir dese momento convértese nun autor monolingüe en galego, unha especie de escritor “profesional” que, por razóns de orixe fidalga e posición económica abastada, non precisa exercer a súa profesión de médico e pode consagrar a súa vida á creación dunha obra poética ao servizo da patria. Na colección “Biblioteca Gallega”, inaugurada en 1885 con Los Precursores de Murguía, saíu do prelo o volume Queixumes dos pinos en novembro de 1886, cando Eduardo Pondal (con 51 anos de idade) xa dispuña dunha longa traxectoria literaria. Morta Rosalía había un ano e ausente Curros (a traballar en Madrid desde 1883), Pondal consolida con esta obra a súa condición de escritor e proxéctase na sociedade galega como o grande poeta galego, o bardo admirado pola elite patriótico-intelectual que recoñece nel a conciencia nacional expresada a través da poesía. Non é de estrañar, pois, que en 1890, catro anos despois, lle fose encargada a escrita do Himno. Nos Queixumes dos pinos Pondal recolle e reelabora toda a súa poesía lírica en galego (ou vertida por el mesmo ao galego) publicada entre 1858 e 1885 en diversos medios (xornais, revistas, opúsculos etc.) e, xunto coa produción inédita, compón unha obra nova perfectamente estruturada (91 poemas). Igual que Rosalía dispuxo os Cantares co poema inicial (Has de cantar, / meniña gaiteira...) e final (Cantar, cantar, cantei / a grasia non era moita...), Pondal conforma un conxunto articulado co poema nº 1 (Polo baixo cantando / o boo bergantiñán / co’aguillada ó lombo / e garboso ademán...) e co simétrico poema nº 90, en que o mesmo bergantiñán, agora vai Polo alto cantando. Así, o derradeiro poema do libro, nº 91 (Da ruda pendente), funciona como epílogo, mentres que, por súa vez, a posición central da obra é ocupada polo poema nº 45 (Boandanza, saúde), longo texto en que Pondal expón a súa teoría poético-política do destino da nación galega como líder da futura federación ibérica e da confederación ibero-americana. Unha ampla formación lingüística Pondal posuía unha ampla formación lingüística (sabía grego e latín, portugués, francés, italiano e inglés) e literaria, e bebeu en diversas literaturas, incluída a clásica greco-latina e a nosa poesía medieval (é autor do primeiro poema neotrobadoresco galego)... Porén, foi o descubrimento dos cantos de Ossián (suposto bardo gaélico do século III cuxos poemas “traduciu” o escocés James Macpherson) os que desencadearon e alimentaron a liña poética máis importante e transcendente na produción pondaliana. A partir do coñecemento dos poemas de Macpherson, a poesía de Pondal constrúe unha mitoloxía galega moi influída polos heroes de Ossian e do irlandés Libro das conquistas de Irlanda (Leabhar Ghabhála), creada a través da conversión dos topónimos das terras do poeta en nomes de personaxes lendarios (Gundar, Rentar, Maroñas, Margaride, Baltar, Brandomil etc.) por medio dun singular e simple mecanismo: cada topónimo indicaría o nome do personaxe enterrado nese lugar (guerreiras e guerreiros celtas, bardos...). Pondal, sabedor de que a lingua é elemento esencial da nación, procurou decote un modelo lingüístico E expresivo de altísima calidade Deste modo, cos eidos nativos (Bergantiños, Xallas, Soneira e parte de Fisterra, isto é, a “xeografía pondaliana”) transformados nun poético e real escenario a funcionar como metonimia de Galiza, Pondal compón unha obra complexa, en que a natureza é moito máis do que un ornamento: representa a base obxectiva e física da nación, e os seus elementos naturais (a terra e o mar, as rochas e os monumentos megalíticos, o universo físico ‘bergantiñán’) emiten a voz que denuncia a submisión e prostración do pobo galego. O bardo Pondal atende e entende eses sons convertidos agora en voz poética que lle permite profetizar os futuros destinos e sinalar o camiño da redención nacional. A partir do pasado, reconstruído miticamente, nos Queixumes Pondal clama contra a presente servidume e proxecta o futuro da nación galega, desenvolvendo unha liña fondamente patriótica na nosa literatura. O bardo da Ponteceso non se dedica só a recrear arqueoloxicamente un pasado mítico dos celtas-galegos en loita cos romanos-casteláns: a súa poesía é unha proposta de emancipación; o propio poeta afirma que os Queixumes “son un símbolo que revela un grande propósito latente: o rexurdimento e a redención de Galiza; son, ademais, unha queixa, unha protesta, unha rebelión contra a abrasión e o despotismo casteláns por teren intentado borrar a lingua, os costumes, a alma galega”. Esta liña de poesía patriótica verase confirmada nas alusións a líderes da liberación nacional de Irlanda (contra os ingleses) e de Grecia (contra os turcos), para alén de Polonia, Cataluña, Serbia etc. en composicións posteriores. Outros motivos alén do celtismo No entanto, a lírica pondaliana non se limita ao celtismo: incorpora e desenvolve outros motivos, entre os que se debe salientar a importante presenza de elementos tirados do mundo clásico helénico, en especial a épica da morte digna en combate, a ética espartana ou a arenga de ton militar. Estas liñas poéticas dominantes en Queixumes, a bárdica e a helénica, conviven con outras menos representadas: os poemas de carácter biográfico, para alén de poemas bucólicos, elexíacos ou políticos xunto con composicións, de teor amoroso, caracterizadas pola delicadeza expresiva dos sentimentos, e aínda outras que presentan figuras femininas connotadas positivamente (en especial as guerreiras celtas). Con efecto, en Pondal conviven dúas visións da muller, aparentemente opostas mais complementares no fondo: o amor platónico e a súa elevación mais tamén o tradicionalismo misóxino ou denigratorio, quer de orixe popular, quer de orixe clásica (bíblica, filosófica, literaria...). Neste sentido, facer unha lectura de tipo biografista ou descualificar a obra pondaliana por un moi pequeno grupo de poemas carece de fundamento. Por máis que as escollas do poeta sexan significativas, a poesía pondaliana non debe ser xulgada de modo anacrónico e, moito menos, utilizar eses textos como escusa para escurecer a súa transcendencia e o seu brillo, pois Pondal é, como tantos outros, reo dunha tradición secular que se manifesta na literatura galega do seu tempo e aínda posterior. A través de esquemas simples e con adxectivación sobria, mais sempre con rigor formal e con complexas elaboracións poéticas a pesar da axial dicotomía construtiva (celta vs. romano, masculino vs. feminino, forte vs. mólido...), Eduardo Pondal creou un universo poético onde o fundamental é a parte “política” e “revolucionaria” (en palabras do propio poeta). Ademais, Pondal, sabedor de que lingua é elemento esencial da nación, procurou decote un modelo lingüístico-expresivo de altísima calidade: a partir dun traballo constante de revisión, corrección e elevación do idioma (testemuñado polos manuscritos conservados e polas correccións textuais sucesivas na procura dunha maior enxebreza e pureza lingüísticas), xunto con Rosalía e Curros, alicerzou o rexurdimento literario galego cunha obra clásica, que nos continúa a interpelar aos que compartimos a nazón de Breogán. Escolma de textos [1] Cando no escarpado cabo sae a fror da caramiña ó cazador anunciando a leda estación garrida, cando da doce Suevia ás doces praias amigas, en nobelo xentil axuntadas, chegan as lixeiras píllaras, entonces do bardo o espírito, que soña antr’as uces irtas, no formoso instrumento apoiado, en donde o vento suspira, mentres os fillos dos celtas cumpren serva e innobre vida, entonces o espírito invade do bardo escura melancolía. (QP 35) [2] Feros corvos de Xallas, que vagantes andás en salvaxe compaña, sin hoxe nin mañán, quen poidera ser voso compañeiro pola gandra longal! Algo de vago e fero do meu ser no profundo eu levo, com’as brétomas dos curutos escuros, e unha ruda e salvaxe incrinación dos seres vagamundos; algo do rudo vento, qu’azouta o cabo Ougal; do salvaxe miñato, que leva o vento soán e con nobre ufanía o esquivo mato rexistrando vai; algo das vagas brétomas, algo das uces altas, algo dos libres corzos e das feras bandadas dos corvos vagamundos, que s’espallan de Xallas polas gandras. (QP 62) [3] O abrigo de vento circio, sentada ó pé dos valados qu’hai nos Casás de Nemiña, os cabelos pieitando cun lindo pieite d’ouro, que deslumbraba ó miralo, cantaba a fada Rouriz cousas do tempo pasado: «Eran Manoel Leis e Baña, Barrentos, Lastres e os Paz; eran Piñeiro e Leis Busto, Ruíz, Canosa e Currás; Arxomil, o da Redonda, (nunca se m’esquencerán); Pedro Rodríguez, Ocampo, Lourenzo e Castro Romai; Francisco, de Castiñeira, Cristovo, morto en agraz; Mauro Fernández, Menecho, Manoel Romero e Pon...al». Esta parte do seu canto ben non se poido escoitar, (sopraba o aire mui recio nos valados dos Casás), e, cal son de doce corda, ó lonxe foi espirar. «Lastres era de Muxía, a areosa, a seca, a triste; Leis era de Suxo e Ocampo da terra de Villarmide; Leis Busto, de Coucieiro, Barrentos, de Morpeguite; de Corcubión os outros non eran fóra dos lindes; os outros, ouh Bergantiños!, todos ti nace-los viches. Estes foran os rapaces que nunca me saïrán da memoria, porque un tempo soían ben alegrar estes lugares qu’agora mui sós e tristes están. Ouh rapacetes rebertes, de tenro corpo lanzal, e tan libres com’os corvos do facho de Touriñán, nas c’lunas do meu palacio, que baixo da terra está, os vosos nomes garridos para sempre hei de gravar!». (QP 26) [4] Topánome medio morto, con unha crúa ferida no esquerdo costado, mortal e profunda, p’ronde inda o folgo respira. Preguntáranm’os pasantes, qu’iban p’la deserta vía, preguntáranme quen fora o crudo que me ferira. Eu contestei sin alento, como quen lle foxe a vida: «Señores, quen me matou fui unha fror de Muías». «[E]stá tolo –se dixeno–, este prob’home delira: as frores teñen puñales p’ra poder tira-la vida?». E déixanome alí soo, na miña triste agonía. «Civiles, non a prendades, porque estonces perdo a vida. Se prendedes esa fror, cortades a vida miña: para as vosas duras cordas ten as lindas mans mui finas. Qu’a doce e garrida, qu’a morte me dera, é causa da miña vida!». (QP 84) [5] Penedos de Pasarela, cando vos vexo, penedos, suspiro d’amor por ela. (QP 15) [6] As almas escravas, d’ideas non grandes, van pensando mil cousas femíneas, molentes e infames; mil soños forxando qu’o ánimo agobian, arrastrando infamantes cadeas, cal brandos ilotas: espíritos brandos, esp’ritos muliebres, sedentarios, que lenta consome e mórbida frebe. Mais a alma do bardo, enérxica, ousada, qu’audaz libertade tan soo soña e ama, vai pensando en propósitos férreos qu’ergueran a patria! (QP 70) [7] A lingua tiveran por lingua d’escravos; esqueceran os patrios acentos, suidosos e brandos. Dos propios acentos tiveran vergonza; de cautivos falaran palabras, de servos e ilotas. Deixaran os doces acentos xocundos por estrañas palabras de servos, ignaros e escuros. A nai, afrixida da escura miseria, os propios tomara por xente estranxeira, e espantada escuitara dos fillos a plática serva. (QP 78) [8] Non cantes tan tristemente, probe e desolada nai; non lle cantes cantos brandos pr’adormecer o rapaz, ond’está a cova do sono, no céltico carballal. Cántalle cantos ousados, qu’esforzado o peito fan; cántalle o que xa cantara o nobre bardo Gundar: «A luz virá para a caduca Iberia dos fillos de Breogán...». (QP 67) [9] Da ruda pendente, soantes e altivos, eu ben sei o que din vosos vagos, monótonos ritmos. Os vosos agudos, harpados arumes dun poema as ardentes estrofas parece que zumben. Cal recios acentos d’escura sibila, de pasados, futuros destinos a alma adiviña, así como cousas da boa Cernagora, dos oprobios da serva Mesenia, dos parias e ilotas, dos servos da gleba, dos pobos ignaros, de nobres vinganzas do rudo Espartaco, da fatal servidume da terra, dos eidos escravos! (QP 91) [10] Cando xazan do cisne os febrentos despoxos, sobre do verde da ribeira escura, e xa non s’ouza o canto harmonioso, dádelle sepultura no promontorio aquel, areoso e vougo, onde o Anllóns, o seu nativo río, (qu’el máis amou de todos), da peregrinación antiga súa e do longo traballo acha repouso. Que diga o mariñeiro, rudo fillo do Osmo, ó entrar pola Barra volvendo o escuro rostro: «Alí xaz o que fora noutro tempo cantor do eido noso». (QP 58)