A literatura nipoa en galego en máis dunha ducia de obras traducidas

Rinoceronte vén de publicar este 2021 unha escolma da poesía de Chika Sagawa (1911-1936). Nada na pequena vila de Yoichi, en Hokkaido, viviu nunha época de cambio radical da cultura xaponesa, na que se produce unha acelerada occidentalización que entra en conflito coa tradición. Falecida prematuramente aos 24 anos, a súa obra foi compilada por Sawako Nakayasu baixo o título The collected poems of Chika Sagawa (2015), que gañaría o Pen Literary Awards o ano seguinte. Nos seus versos predominan os elementos da natureza, os animais, as partes do día e o paso do tempo, opostos á vida urbana da cultura occidental e, por suposto, a presenza da morte. Resulta que a súa temática, carente de connotacións femininas, dista moito das poetisas xaponesas da súa época, acudindo a convencións modernistas para rachar coa idea de que a linguaxe debe ser un cristal claro e transparente. Esta tradución, da man de Alba Doval, xorde no marco dun traballo de fin de grao no que ousa empregar unha técnica non tan frecuente no oficio. Trátase da denominada "tradución remuda" que, fronte á indirecta -onde se emprega o texto intermedio como meramente instrumental, sen ningún tipo de público-, asume a existencia dunha audiencia propia na lingua ponte, na que foi publicado, coa conseguinte asimilación cultural. "Atopámonos ante o infinito debate sobre a perda de información e significado que arrastra a tradución desde hai décadas", escribe Doval na introdución. Discusións á parte, non é esta a primeira obra que chega ao galego desde a illa nipoa, nin moito menos. Malia falarmos de linguas moi distantes e con poucas profesionais especializadas, podemos atopar varias pegadas da presenza xaponesa no noso sistema literario, mesmo desde 1993. Ese ano viu a luz 77 haikus, en Edicións Espiral Maior. Trátase dunha escolma deste tipo de pequenos poemas tradicionais xaponeses de varios autores, vertidos ao galego por Consuelo García Devesa e cun epílogo de Uxío Novoneyra, quen era, por certo, grande admirador e poeta do xénero. El mesmo foi traducido ao xaponés (a primeira parte de Os eidos), igual que Rosalía de Castro ou Ramón Cabanillas. Así mesmo, o haiku tamén foi cultivado na lírica galega contemporánea por diversos autores, como O Leo en Hai cu (2007), ou, mais recentemente, nos "Coronahaikus" de Carlos Negro en Tres poetas en estado de alarma (2020). A voltas cos clásicos A casa das belas adormentadas (2007, reeditada en 2010), de Yasunari Kawabata (Osaka, 1899-1972), foi editado tamén por Rinoceronte. Neste caso trátase do primeiro escritor xaponés galardoado co Premio Nobel de literatura, en 1968, que se suicidaba catro anos máis tarde suicidouse. De estilo puro e melancólico, melodioso e armado de lirismo, entre as súas numerosas obras destacan, alén desta, A bailarina de Izu, O país da neve, O son da montaña ou O belo e o triste. Nesta novela, Eguchi, o protagonista, comeza a frecuentar a casa das belas adormentadas, onde evocará os recordos das súas mulleres e, ao mesmo tempo, toma conciencia da soidade e da fealdade da vellez. O tempo neste lugar transcorre noutra dimensión, na que cada detalle recobra un senso e unha emoción. Yasunari Kawabata foi o primeiro escritor xaponés galardoado co Nobel de Literatura Pouco despois, en 2010, sacaba tamén Rinoceronte do prelo Botchan, de Natsume Soseki (1867-1916), reeditado en 2013 e en 2015, baixo o selo Sushi Books. O protagonista, que dá título á novela, é un profesor criado en Toquio que vai traballar a un remoto colexio de provincias. Alí converterase en vítima das falcatruadas do seu alumnado, mais tamén das manobras dos seus colegas. Esta peza está baseada na propia experiencia do autor, das que sairía unha obra que pode entenderse case como o Tom Sawyer xaponés. Tamén narradores contemporáneos Haruki Murakami é outro dos escritores que atoparemos dispoñíbel en galego, desta volta no catálogo de Galaxia. Nado en Quioto en 1949, trátase dun dos autores contemporáneos máis recoñecidos do país, multipremiado e traducido a máis de 30 idiomas. Moi influenciado pola cultura occidental, é tradutor ao xaponés de F. Scott Fitzgerald, Truman Capote, John Irving ou Raymond Carver. Tras o solpor (2008) transcorre na cidade de Toquio, no lapso que vai da medianoite ao amencer, entre segredos descubertos e preguntas que ás veces non precisan resposta. Neste relato conflúen historias de xente da noite: dúas irmás e un trombonista de jazz, as empregadas dun love hotel e un frío executivo. Traducido directamente desde o xaponés por Mona Imai e Gabriel Álvarez Martínez, chegou aos andeis das librarías antes que a edición en castelán. O mesmo acontecía con Do que estou a falar cando falo de correr (2009), froito do mesmo tándem tradutor. Murakami remite nesta peza á propia autobiografía. En 1982, após deixar o local de jazz que rexentaba, decidiu dedicarse a escribir. E comezou a correr. Ao ano seguinte percorrería en solitario o traxecto que separa Atenas da vila da Maratón. Tras participar en ducias de carreiras de longa distancia, o novelista reflexiona neste libro sobre o que significa para el correr e como influíu na súa maneira de escribir. Outro dos proxectos máis ambiciosos do autor, 1Q84, atopa os seus tres libros en Galaxia, publicados en dous volumes en 2011. O título agocha unha explícita referencia ao 1984 de George Orwell, escrito cun ‘q’ homófono en xaponés ao número 9. A acción acontece en nese ano, cando Aomame se decata de que se introduciu nunha realidade deformada, á que chama 1Q84. Achéganos nesta obra a un universo único que se desenvolve sobre o pano de fondo da historia contemporánea, das sectas relixiosas, do maltrato e da corrupción. É a mesma Imai quen asinaba a tradución de Kitchen (2008) para Rinoceronte. A cociña xorde como o lugar onde Mikage se sente máis arroupada após a morte da súa avoa, única familiar que lle quedaba. Un día, un mozo chama á súa porta e ofrécelle que vaia vivir con el e coa súa nai durante un tempo. Cando el lle confesa que a súa nai non é realmente a súa nai, ambos os dous inician unha profunda amizade. Banana Yoshimoto (1964) narra así unha historia do Xapón contemporáneo con delicadeza, quer na vertente dramática quer na visión da beleza da amizade e do amor. O recoñecido comediante e cineasta Takeshi Kitano (1947) deita na mesma editora Kikujiro e Saki (2012), relato autobiográfico que deu pé a unha serie de televisión. No seu corazón maduro vive aínda o rapaz fedello que medrou no seo dunha familia humilde nos barrios baixos de Toquio. Kitano fai fincapé na importancia dos lazos familiares no Xapón da súa infancia a través da historia do seu pai, Kikujiro, e da súa nai, Saki, unha muller intelixente, de espírito optimista e forte personalidade, que non deixa de discutir co seu marido. Porén, a parella únese para afrontar calquera adversidade. Visto desde o prisma do xenio do gag, as desgrazas máis tristes tornan escenas humorísticas sen precedentes, demostrando o afán de superación como arma de ás para voar. En O maletín do mestre (Rinoceronte, 2012), de Hiromi Kawakami (1948), dúas personaxes solitarias, Tsukiko, de 38 anos, e o seu antigo mestre, Harutsuna, que case lle duplica a idade, atópanse casualmente nunha taberna. O azar convértese en costume e así, entre grolos de sake e festíns gastronómicos, comeza unha curiosa relación entre a muller solteira, que xa abandonara calquera expectativa relativa ao amor, e o viúvo. Nestes encontros descubrimos as esperanzas que cada un deles depositara na vida e o que esta lles depara. Literatura infantil e xuvenil Entre as traducións máis recentes atopamos Unha noite no tren da Vía Láctea (Aira, 2020), obra de Kenji Miyazawa, traducida por Gabriel Álvarez e ilustrada por Miguel Robledo, que inclúe sete dos seus relatos máis coñecidos. A poesía do cotián, a desbordante imaxinación e a tenrura caracterizan un clásico moderno, considerado O Principiño da literatura xaponesa. Tamén no eido infantil e xuvenil podemos rexistrar a presenza xaponesa. Faktoría K publicaba en 2007 A bañarse!, de Taro Gomi (1945), un dos máis prolíficos ilustradores e autores de libros infantís de Xapón. No mesmo selo, sae en 2008 o seu Quen fala?: as partes do corpo opinan. Alén de Kalandraka, en Lata de Sal atoparemos Un hipopótamo na bañeira! (2013), de Yoko Matsuoka e Akiko Hayashi, e O chaleco de Ratiño (2017), de Yoshio Nakae. E en Edicións do Cumio, O meu marabilloso sombreiro (2013), de Akiko Ishihara, e o manga Bícame profe (2008), de Kazuma Kodaka, o primeiro e un dos poucos exemplos deste xénero tan popular traducido ao galego. Ensaio Cómpre salientar aliás a incursión de Eloxio da sombra (2010), de Junichiro Tanizaki (1886-1965), na que Rinoceronte achega un título de ensaio sobre estética tradicional do Xapón que, alén dunha complexa e poética mostra dos gustos do autor, constitúe unha defensa dos seus costumes e valores. Tanizaki ofrece aquí a súa chave mestra para comprendermos a idiosincrasia nipoa e ensínanos a apreciar as sombras, a levidade dos materiais propios dos orientais, da arquitectura, da cor da pel, dos traxes e dos alimentos. Sen dúbida, unha lectura fundamental para mergullármonos de cheo e comprendermos mellor o resto de suxestións.