Literatura e catástrofe

Pouco despois de que o Prestige naufragara fronte ás costas galegas en novembro de 2002, o mundo da cultura foi reclamado para participar do gran movemento cívico que protestaba contra o desleixo político e ambiental que, unha vez máis, castigaba o noso país. Coma sempre, a literatura e concretamente a poesía, tiveron un papel central nos actos de protesta e reivindicación. Para ben ou para mal, a literatura galega ten unha relación particularmente intensa coa dimensión social. Tan forte, que antecede a etiqueta internacional que sitúa a literatura comprometida como un produto privilexiado do século XX. Podemos atopar o rastro das autoras galegas nos grandes traumas colectivos desde moito antes e, sen dúbida, existe unha certa tendencia a volverse cara a elas cando algo grave acontece no plano colectivo. Literatura de urxencia Percorrer a "literatura do Prestige" hoxe deixa certo resaibo contraditorio. En primeiro lugar, as mostras editoriais daqueles anos non fan xustiza a unha práctica que transcendeu o formato en forma de libro. Recitais, performances, participacións en concertos e mesmo discursos á multitude tamén fixeron parte desa mostra literaria da catástrofe, aínda que hoxe sexa moi complexo recuperar e organizar todo ese legado. Conservamos unha parte e conseguimos fixala en bibliografías, pero só é a punta visíbel dun movemento tan masivo como complexo, e tamén deixa atrás mostras que non encaixan na versión máis convencional do literario. A ironía e o humor, por exemplo, acostuman ser deixadas atrás nesta perspectiva, a pesar de ser un elemento central de toda protesta, mesmo das máis amargas. Por outra parte, é unha literatura que fala desde o presente máis inmediato, sen distancia para dixerilo. Literatura de urxencia, en todo o sentido da vella literatura social, e precisamente por iso, moi ligada a un momento moi concreto, e confiando a este algo tan importante como a súa capacidade para a sorpresa. A pesar da súa popularidade en determinados momentos históricos, a literatura de actualidade móvese sempre nunha corda bamba que toca varios dos elementos que fan funcionar o artefacto literario. Así, se parece haber certo consenso académico en que a poesía galega do Prestige axudou a canalizar unhas serie de voces preocupadas pola ecoloxía e a dispostas a darlle protagonismo, o seu papel no que respecta á narrativa é menos claro. Nese ámbito, ler a día de hoxe sobre un evento acontecido hai máis de vinte anos parécese un pouco a ler xornais atrasados. Non é o mesmo empregar un feito histórico como material literario que ser a expresión literaria dun feito histórico. Sen que isto último careza, por outra parte, dos seus propios méritos. Non é o mesmo empregar un feito histórico como material literario que ser a expresión literaria dun feito histórico Durante o século XX, a literatura xogou a esvaecer as súas diferentes propostas fundíndose con territorios próximos. O xornalismo foi un deles, e varias das obras inspiradas neste ámbito conseguiron transcender a novas formas literarias. Conectar realidade e ficción, nutrirse minuciosamente dos feitos reais con técnicas xornalísticas e rabuñar o sentido transcendental que hai detrás dunha historia do cotián eran prácticas relativamente novas no campo literario, pero non saían de balde. Truman Capote diría que a escrita de A sangue frío, sobre un crime real, acabou con el. Achegarse a historias truculentas, dialogar cos seus protagonistas e mesmo chegar a empatizar cos culpábeis era un prezo moi alto que non todo o mundo podía sobrelevar. Fuxir do maniqueísmo e abrazar as contradicións como principal regra da narración é moito menos custoso cando o aplicamos a personaxes imaxinarias, a unha distancia que non pode desgarrar as nosas vidas. Trauma colectivo Se cadra é esta a razón de que a maior parte destas historias tiveron un foco de casos concretos cun pequeno grupo de persoas implicadas, que resulta difícil imaxinar unha traxedia de magnitude colectiva levada a ese extremo, ou polo menos empregando esas técnicas. E porén, aínda hoxe podemos recoñecer na literatura do Prestige un rastro do trauma colectivo que nos di moito da dimensión que tomou a mobilización civil daqueles anos. A pesar de que o papel da literatura en época de catástrofes foi moitas veces posto en dúbida, o certo é que continúa a servir como un elemento de cohesión, como unha forma de coordinar e aglutinar vontades, como un programa que, ao tempo que tranquiliza, tamén prepara unha resposta para cambiar a historia desde ese momento concreto do presente. E por outra parte, como estamos vivindo desde hai semanas coa crise dos pellets, a realidade demostra que, con pequenas variacións, tamén a historia se empeña en actualizar unha e outra vez os vellos temas literarios.