A gran novela do pequeno sistema

César Lorenzo, 'Cequeliños', editor en Aira Editorial, libreiro en Allariz e crítico literario e responsábel de Biosbardia, revista literaria online, vén de publicar A gran novela galega (Morgante), unha obra que se enfronta desde o humor coas eivas do sistema literario galego, retratando as pequenas miserias asociadas ao oficio de escribir na Galiza: desde responsábeis de editoriais até críticos, pasando por autoras e autores, desfilan polas páxinas do volume nun relato que pretende contar o que nunca acaba de saír á luz. "Exercer de crítico e de editor influíu no relato porque me permitiu ter un enfoque. A experiencia do xornalismo cultural posibilitábame facer algo humorístico, lixeiro, pero que non perdese a verosimilitude", declara en conversa con Nós Diario. "Se estás dentro éche máis fácil facer pasar por verdadeiras cousas que, en realidade, son falsas e ao revés". A novela quere facer un retrato irónico pero acaído da literatura galega partindo dunha premisa fantástica: o home máis rico da Galiza descobre durante o confinamento a súa paixón pola literatura galega e decide convocar un premio de novela dotado cun millón de euros. É dicir, introduce no sistema xusto o que falta: diñeiro. O mundo cultural galego nunca fala de cartos e si dunha militancia ben intencionada -o que posibelmente é certo- pero iso non acaba distorsionando o mercado? "Hai unha cousa que hai que valorar positivamente", opina Lorenzo, "a cultura galega mantense grazas á militancia, ao compromiso coa lingua. Escribes nunha lingua pequena en proxección competindo con outra, o castelán, que ten unha presenza internacional importante. É unha decisión moi relevante e valente que hai que saber valorar e analizar. O problema vén cando ese xesto xustifica todo o demais. Se vas voluntario a facerlle de comer á xente pero queimas todas as comidas, pois ao mellor non pasa nada porque non vaias. Creo que neste caso ninguén diría: ‘non lle digas que está queimando a comida que se non igual non vén’. Hai que ser rigorosos co que se fai. E o mercado editorial galego non é rutilante á hora de competir cos da nosa contorna, pero vai tendo unhas estruturas serias e profesionais que esixen un certo rigor. Non pode coincidir un panorama creador voluntarista e amateur con ese sector editorial profesionalizado que, ademais, conta cunhas firmas moi potentes". Literatura galega: Dez libros para unha década Os silencios A partir de aí, a novela vai escudriñando o comportamento de todos os actores do sistema literario, deixando ver o que de pose ou falsidade pode haber en determinadas posturas que, aínda que coñecidas, nunca se denuncian. Existen moitos silencios no mundo da cultura? "Hai bastantes silencios porque somos moi poucos e todos estamos máis ou menos interrelacionados. Lembro unha entrevista que lle fixera hai moitos anos a unha autora que traballa na Universidade e que me dicía que, precisamente, ‘os que estamos dentro do sistema estamos presos porque calquera cousa que digamos vai condicionar ascensos, problemas dentro do departamento...’ Eu pensaba que sería ao contrario, que as persoas que teñen un posto fixo serían máis libres para dicir o que quixeran sen medo ás consecuencias, pero aí decateime de que a posición do xornalista é máis cómoda", confesa Cequeliños. "Esa interrelación entre todos, sumado a que o mercado e a repercusión do que se escribe son tan escasos, provoca que a xente prefira non meterse en fonduras. Tamén lembro entrevistar un crítico que me dixo que cando empezaba facía críticas negativas pero que despois de que lle torcesen a cara tres ou catro autores deixou de facela. En xeral, prefírese non entrar en polémicas porque profesional e persoalmente non rende. Por todo iso, hai que falar de diñeiro, porque escribir é unha cousa que dá moito traballo e, ao non existir unha recompensa económica e tampouco de recoñecemento social, é fácil que haxa persoas que se pensen deixar de escribir. Algúns escritores moi bos téñenme confesado que xa non escriben porque non lles compensa". O caso contrario, o do autor ou autora que dá o salto á profesionalización, tampouco está exento de contradicións. "Ás veces esa profesionalización esixe certas servidumes que matizan moito a militancia: ter que buscar edicións en castelán, ter que gañar premios e estar na primeira liña da actualidade... Pero eses son os sapos que temos que tragar todos cando nos erguemos pola mañá e tratamos de gañar a vida. A literatura non ía ser menos. Entón é normal que unha persoa que quere ser profesional da literatura busque saídas que non se corresponden con esa imaxe da militancia, da figura que o deixa todo por escribir en lingua galega. É comprensíbel que se busque un axente que lle facilite a entrada no mercado castelán, porque as cifras do mercado galego non dan, e xa sabemos que nese momento, o máis normal é que sexa o mercado castelán o que acaba ditando cal será a túa traxectoria literaria. A novela tamén reflexa que eses silencios do mundo literario acaban por transformarse nun problema para a propia literatura galega. Mesmo a crítica perde credibilidade. "Claro, se non se enfrontan os problemas e as eivas é imposíbel avanzar", afirma o autor da novela. "Lembro un editor de fóra que lía sempre as críticas que se facían sobre libros galegos e mostraba o seu abraio ante a aparición dunha obra mestra semanal. Efectivamente, suponse que a crítica se dirixe á xente lida, xente que está informada, e se todo é bo pois acabas por non darlle crédito. Creo que a crítica, se realmente quixese ser máis influente, debería ser máis clara á hora de diferenciar o que está ben do que está mal. E non se trata de que todo vaia ben: en canto falas en determinadas situacións con críticos, editores ou autores, resulta que á primeira oportunidade comezan a criticar negativamente unha chea de libros que, en aparencia, lles gustan a todo o mundo. Entón pódense entender eses silencios dos que falamos, pero ao final está prexudicando a propia literatura do país, está facilitando que estea aí sen que adquira unha vida propia". Os editores tampouco se libran da mirada ácida que rexe a novela. Non teñen eles tamén a súa parte de culpa por non saber xerarquizar os libros que publican? "Completamente de acordo. Modestamente, no meu traballo de editor en Aira trato de diferenciar os produtos. Eu creo que un dos grandes erros das editoriais galegas foi ter unha única colección de narrativa. A Planeta non se lle ocorre meter na mesma colección Faulkner e Carlos Ruíz Zafón, interésalle que o público perciba que son cousas diferentes. En galego xogouse un pouco a iso que falabamos antes: se é galego, xa paga a pena lelo; pero iso despista as persoas lectoras, que teñen dereito a recibir distintos tipos de produtos. Se che aparecen na mesma colección Samuel Solleiro e Pedro Feijoo, como sabes cales son as diferenzas? Ten que haber novelas para todos os públicos, pero o comprador dun libro ten que saber o que vai adquirir. Non se trata tanto de facer unha “xerarquía”, porque o editor non vai tirar contra si mesmo, pero si distinguir os diferentes produtos que ofrece". Censuras na literatura para nenas e nenos Dicir o que se pensa Na recepción que está tendo a novela, percíbese certa sorpresa porque alguén se atreva a escribir sobre cuestións delicadas cando nos referimos ás interioridades do sistema literario galego. "Na Galiza as cousas tardan máis tempo en chegar que noutros sistemas literarios, pero si que estou bastante sorprendido porque exista esa curiosidade por coñecer as entrañas do sistema. Tamén teño que dicir que ese tipo de resposta chégame desde que puxen en marcha Biosbardia, así que xa estaba algo máis afeito a que a xente lle pareza estraño que haxa alguén que diga o que pensa", confesa César Lorenzo. Estas son as obras gañadoras dos Premios Follas Novas 2023 Crítica irónica sen (case)referencias persoais Antes da súa edición como volume, A gran novela galega foi publicada en Biosbardia como novela por entregas e, quizais en xusta relación co xénero, transmite a sensación de que tamén o autor o pasou ben escribíndoa. "Escribina durante a pandemia, pero tamén tivo que ver que naquel momento se me presentou un problema de saúde -que afortunadamente non foi a máis- e recoñezo que estaba aterrado. Entón tamén me serviu de válvula de escape. E ben, durante o proceso vas coñecendo os personaxes e eu sempre me preguntaba: que é o máis ridículo que podería facer este personaxe? E claro, aí si que o pasaba ben". En xeral, os personaxes da novela son amálgama de diferentes persoas reais e que non deben lerse estritamente como referencias persoais, mais existe algunha excepción. “Tratei de que as referencias directas fosen polo menos, amábeis. É certo que existe algunha excepción, pero non quixen que houbese maldade nas citas directas”. Segundo o que conta Lorenzo, o morbo do público lector supera a maldade que empregou ao escribir a novela. "Chámame a atención esa vontade de interpretar o libro como unha novela à clef, tentando saber a que persoa da realidade corresponde cada personaxe. E en realidade, trátase dunha síntese de cousas que vexo, pero que non ten por que corresponderse con ninguén en concreto. Mesmo chegou a haber algunha persoa que me chamou preguntando, cunha clara preocupación polo que se podería dicir no libro. E só cando o leu e comprobou que non había nada persoal chamoume de novo para felicitarme, cun evidente alivio".