O galego que amaba as linguas e culturas chibchas

Xa vai para dez anos que morría na Costa Rica Adolfo Constenla Umaña, un galego nacido naquel país, fillo do emigrante Manuel Constenla Meixide, procedente do lugar de Constenla, na freguesía de Santa María de Nigoi, na Estrada, e que chegou a aquelas terras en 1925. Os Constenla Umaña son unha familia de grande sona nesa nación centroamericana, pola súa participación en actividades tan dispares como a docencia e a investigación universitaria (Adolfo), a distribución comercial a grande escala (Manrique), as relacións diplomáticas (Manuel) ou o goberno e o parlamentarismo costarriqueño (Guillermo). Este último exerceu varios cargos públicos do país como o de ministro de Obras Públicas e Transportes, deputado ou presidente do Partido Liberación Nacional. Adolfo, nacido en 1948, estudara Filoloxía na Universidade da Costa Rica (UCR) e doutorouse en Lingüística na Universidade da Pensilvania cunha tese sobre a fonoloxía das linguas chibchas, familia lingüística que se estende desde as Honduras até a Venezuela, pasando pola Nicaragua, a Costa Rica, o Panamá e a Colombia. Das 25 linguas pertencentes a esa familia, 10 xa desapareceron e das 15 que aínda se falan, a maioría están, en maior ou menor grao, en perigo de extinción. Linguas indíxenas Desde ben novo, este galego-costarriqueño foi profesor e investigador na súa universidade de orixe, onde desde 1983 exerceu como catedrático e, nos seus últimos anos, como profesor emérito. Entre 1985 e 1996 coordinou o Programa de Investigacións sobre as Linguas da Costa Rica e Áreas Veciñas, período durante o cal realizou un inxente traballo de procura e recompilación das linguas autóctonas. Xa en 1988 fundou o Instituto de Investigacións Lingüísticas da UCR, e a partir de 1995 foi membro de número da Academia Costarriqueña da Lingua, en que ingresou cun discurso sobre narracións indíxenas. A súa paixón foron as linguas e culturas precolombianas mesoamericanas, e moi especialmente as da área xeográfica comprendida entre o sur da Nicaragua, o territorio costarriqueño, e o norte do Panamá. Consciente do seu perigo de desaparición, a pesar das políticas proteccionistas que nas últimas décadas desenvolvera o seu país, comezou un inxente labor de recolla da oralidade aínda viva desas linguas indíxenas para proceder á súa urxente codificación escrita e, o que aínda é máis meritorio, á aprendizaxe delas e posterior alfabetización das poboacións autóctonas nelas, de forma voluntaria e altruísta. Froito do seu tenaz e constante traballo, o noso compatriota publicou ducias de artigos e variados libros sobre a lingüística diacrónica e descritiva, e sobre a comunicación e tradición literaria orais de, sobre todo, os pobos bribri, maleku e de Térraba, entre eles Las lenguas del Área Intermedia, Poesía tradicional indígena costarricense, Curso básico de bribri, Gramática de la lengua guatusa, Poesía bribri de lo cotidiano, La lengua de Térraba ou Laca majifijica: la transformación de la tierra. O pobo maleku Nese último libro, de recolla e clasificación das mostras de literatura popular oral, Adolfo Constenla fixo un minucioso e rigoroso estudo lingüístico, tipolóxico e temático do discurso tradicional e a arte verbal do pobo maleku, englobados en dúas grandes modalidades: lháica maráma ('as cousas que se din faladas') e mauláca maráma ('as cousas que se din cantando'). Entre as primeiras estarían as pláticas ou conversacións, os duelos e as pelexas verbais, ou as pregarias. Entre as segundas, as fórmulas máxicas de curación e feitizo, as de robustecemento espiritual, pregarias aos deuses e as cancións destinadas á expresión de sentimentos persoais e do lecer. Laca majifijica é un texto de carácter cosmogónico que fai referencia ao acontecemento central da historia do mundo, segundo a tradición maleku: o cataclismo por medio do cal os deuses, fartos das actitudes impropias dos humanos, deciden facer unha "transformación da terra". Os deuses malekus, uns quince en total, moran todos eles debaixo de cadanseu río, de aí que para rexenerar e transformar a terra, decepcionados pola mala conduta dos humanos, decidiran alagala. E precisamente, nun deses ríos, o Ucúrinh, a cargo do cal está a divindade Ucúriqui Chihchá Afárasufá, fundíronse as cinzas de Adolfo Constenla tras a súa morte e posterior homenaxe que lle rendeu o pobo maleku.