Festival de Almada: 40 anos de festa e pensamento en Portugal

A actriz adiántase até o proscenio. Mira o público e afirma: “Eu tampouco sei que dicir. Todo se está derrubando. Non sei por que seguimos falando de puerilidades”. A actriz é Ursina Lardi e está representar Everywoman, unha produción da Schaubühne de Berlín dirixida polo prestixioso director Milo Rau. É unha das obras que se poden ver na edición de 2023 do Festival de Almada, que celebra este ano corenta anos de gozosa batalla contra a puerilidade no teatro, fiel ao espírito con que foi creado polo director e creador da Companhia de Teatro de Almada Joaquim Benite, que en 1984 sacou o teatro á rúa para ofrecerllo ao pobo. Non é casualidade que a exposición que celebra e documenta estes corenta anos de festival leve por título A gran festa das ideas. “Procuramos que as persoas atopen aquí o pracer intelixente do teatro”, declara o director do festival, Rodrigo Francisco. “O teatro é unha festa, un lugar de encontro entre as persoas, mais tamén un espazo para discutir, para coñecer os argumentos de aqueles que pensan diferente de nós e para poñer en cuestión as certezas que rexen a sociedade. O teatro é un debate democrático necesario para mellorar a convivencia”. Non son só declaracións de intencións: o programa representa un diálogo coa cidadanía que examina as preocupacións da sociedade contemporánea, da man das creacións máis rutilantes da escena europea. A compañía catalá Els Joglars abriu o festival cunha sátira, a partir de Aristófanes, sobre as contradicións e servidumes á que dá lugar unha corrección política moi próxima ao puritanismo norteamericano. A directora libanesa Hanane Hajj Alí aborda a condición feminina no Líbano en Jogging. O portugués Nuno Cardoso interpela un futuro incerto en Suecia, situándose nas eleccións de 1976 daquel país escandinavo, nas que, por primeira vez desde a II Guerra Mundial, a socialdemocracia perdía as eleccións. O alxerino residente en Francia Abdelwaheb Sefaf elabora, en Ulysse de Taourirt, un musical que narra con humor as penurias dos emigrantes norteafricanos na súa odisea cara a un futuro mellor en Europa. Tamén a Galiza está representada pola presenza de A enciclopédia da dor. Tomo I: que isto não saia daqui, a peza que Pablo Fidalgo escribiu despois de que o xornal El País publicase unha noticia na que se denunciaban os abusos sexuais que sufriran os alumnos do colexio dos Maristas de Vigo durante a década de 1960. Era o colexio no que estudara, anos despois, o dramaturgo vigués Pablo Fidalgo, quen, comenta en conversa con Nós Diario, “non teño constancia de abusos sexuais na miña época, mais si que existían violencias que seguían os patróns do franquismo, como se a democracia non tivese chegado aínda a aquel centro”. Fidalgo narra esas violencias estruturais que permanecen en moitas institucións da democracia resultante da chamada transición. “Eu mesmo sufrín bullying, todos sufriamos algunha forma de violencia porque era a propia institución a que se encargaba de encirrarnos os uns contra os outros. A democracia non entrara -probabelmente aínda non entrou- no interior daqueles muros”. “A escolla dos espectáculos que van vir a Almada está feita sempre coa perspectiva de servir á comunidade, non de destacar unha estética ou uns contidos determinados”, explica Rodrigo Francisco. “Debemos velar porque cada unha das obras estea tecnicamente ben feita, porque artisticamente sexa coherente, mais non pretendemos realizar un traballo autoral, as que crean son as persoas creadoras. Podemos mesmo programar obras que non nos gusten, pero que por calquera razón, cremos que pode ser interesante para o público, que será quen decida se lle gusta ou non”. Lugar de encontro É con esta vocación de servizo público que Almada se foi transformando, ao longo de catro décadas, no festival de maior prestixio da península Ibérica, nun sitio que se distingue por igual de festivais rexidos por criterios comerciais ou excesivamente dirixidos ao sector profesional. “Penso que o éxito do festival reside en que está enteiramente organizado pola Companhia de Teatro de Almada”, aventura o director do festival, que tamén dirixe a compañía. “Todos os aspectos son tratados directamente polos membros da compañía, desde ir buscar os artistas ao aeroporto até servir as comidas. Manter esa estrutura artesanal significa que hai creadores recibindo outros creadores, dialogando co público, observando e modulando as relacións entre as persoas que asisten ao festival. Iso dálle un carácter especial”. Ese lugar de encontro do que fala Rodrigo Francisco está presente por todas as partes: nos Encontros na Cerca, un foro no que se debaten temas de actualidade e que desta vez escolleu “A creación e a Intelixencia Artificial” como motivo de reflexión; do ciclo O sentido dos mestres, uns cursos de formación con vultos da escena que este ano se dedican á produción con Franco Laera, un nome que está detrás de moitas creacións de Tadeusz Kantor, Luca Ronconi, Darío Fo, Peter Greenaway ou Philip Glass; das homenaxes a grandes nomes do teatro portugués, que nesta edición corresponden ao director João Mota fundador e director da compañía A Comuna; e sobre todo, das noites na esplanada, onde se confunden as persoas creadoras, os xornalistas, as figuras públicas e o público escoitando as actuacións musicais, comendo, tomando unha copa, discutindo incansabelmente sobre a escena, facendo realidade a idea do teatro como espazo de convivencia. O arquitecto e escenógrafo José Manuel Castanheira é un habitual do Festival de Almada, puntuando cada edición con exposicións que poñen en contacto o pasado co futuro, relacionando ideas a través dunha plástica que condensa todas as artes sobre o palco. Este ano presenta a exposición A Grande Festa das Ideias, na que, a través de fotografías, recompón unha traxectoria de catro décadas en que se comproba como o festival se mantivo sempre na vangarda do pensamento artístico. Porén, Castanheira móstrase flegmático e tranquilo cando se lle pregunta polo aniversario. “Sempre hai algún aniversario que celebrar”, comenta, “mais o importante e manter o rumbo sen distraccións”. Case como se dunha brincadeira se tratase, Calvario, a obra que a Companhia de Almada presenta no festival con texto e dirección do propio Rodrigo Francisco -unha sentida pero tamén esmendrellante homenaxe ao teatro baseada no Minetti de Thomas Bernhard- presenta unha situación que parte dun equívoco: alguén se confunde querendo celebrar o centenario de Bernhard oito anos antes de tempo. Pasado e futuro Mais o certo é que o festival si vela pola continuidade, reencontrándose periodicamente coas grandes figuras que lle deron sona en toda Europa. Este ano pasan por Almada directores case míticos que xa estiveron aquí outras veces: o reverenciado Peter Stein, que trae unha nova adaptación de The Birthday Party de Harold Pinter; o británico Declan Donellan, que toma La vida es sueño de Calderón como pretexto para reflexionar sobre o poder; ou o mesmo Milo Rau, que en Everywoman se interroga sobre a mortalidade e a transcendencia. Ao seu carón, novas estrelas como Yoann Bourgeois, que presentou Minuit, un dos máis louvados espectáculos desta edición; Martin Zimmermann, que revolve o mundo do novo circo co seu “cabaré punk” Eins Zwei Drei; ou a sempre interesante Joana Craveiro, que axita a memoria sentimental para facer un retrato sociolóxico das décadas de 1960 e 1970 en Aquilo que ouvíamos. Un programa que non lle ten medo á polémica. “Eu non creo nas polémicas”, afirma Rodrigo Francisco, “cando están creadas de forma artificial. Creo que existen moitas formas de ver o mundo e que hai que sentarse a debatelos, a discutir os diferentes puntos de vista sobre os problemas. E o teatro é un lugar para a democracia, para poñerse no lugar do outro e argumentar a favor ou en contra”. O ano pasado a obra Eu son a miña propia muller, na posta en escena de Carlos Avilez, que conta a historia de Charlotte von Mahlsdorf, unha persoa transexual que viviu primeiro baixo o réxime nazi e despois no Berlín da República Democrática Alemá, foi acusada de transfake polo feito da protagonista ser interpretada por un actor cis. Como sempre, foi o público quen tivo a última palabra: votou por este espectáculo para que volvese na edición deste ano como Espectáculo de Honra.