De mecos e máscaras: algúns rastros do Entroido nas letras galegas

O Entroido súmase este ano, por mor da pandemia, ás cancelacións da vida cultural. Ante as diferentes alternativas virtuais ou caseiras propostas desde diversos sectores para manter cando menos viva a súa esencia, hoxe ofrecemos un percorrido pola súa pegada na literatura galega Malia a disrupción desta tradición e as potencialidades que podería adquirir narrativamente, o Entroido figura máis como alusión anecdótica, xeralmente de esguello. Tímidas aparicións Atópase desta maneira, curiosamente, no escenario da primeira novela contemporánea publicada en lingua galega, Maxina ou a filla espúrea (1880), na que o relato de Marcial Valladares arrincaba no medio do caos da celebración dun entroido burgués -un baile de máscaras- en Compostela, onde un dos compoñentes da "comparsa dos magnetizadores" viola e deixa preñada a Otilia, nai de Maxina, a protagonista. O autor, natural da Estrada, non debeu ser alleo ás tradicións que ateigaban de xenerais e os correos que ateigan a súa bisbarra, máis estas non transcenderon entre as súas páxinas. A festa, sen atender á súa vertente máis popular, aparece tamén desde o título na traxedia moralizante Martes d'Antroido (1925), sexto título da colección de novela breve Lar, que asinaba a coruñesa Francisca Herrera. Porén, nin se trata do galego, pois é o de Madrid. Doutra banda, a novela Na miña aldea (c. 1920), asinada co pseudónimo O Hidalgo de Monterrey polo párroco José Alonso Obregón, serve de pretexto para retratar a vivencia cotiá na aldea de Laza de finais do século XIX, lugar de nacemento do autor, na que tampouco faltan referencias do sonado Entroido. Apenas atoparemos pegadas na ficción, afastada da vertente etnográfica da investigación, até As aventuras de Alberte Quiñoi (1972), de Manuel García Barros, na que aparecen os xenerais "da Ulla" con certa amplitude. Contraposta a isto, iremos vendo aparecer breves descricións da atmosfera entroideira rural desde textos como Nos picoutos de Antoín (1955), de Leandro Carré Alvarellos ou a través da voz do Balbino de Memorias dun neno labrego (Xosé Luis Neira Vilas, 1961), que non pode gozar de festas ao gardar loito polo seu tío Braulio, polo que debe ver desde a súa casa os xenerais do Ulla. Sumarase tamén algunha peza teatral, como Progreso e andrómena de Antroido (1978), e as máscaras que se colan nalgunha Cousa de Castelao. Ou máis tarde, se ben moi lonxe da terra, a descrición de Víctor Freixanes do carnaval borgiano na Roma do século XVI en O enxoval da noiva (Galaxia, 1989). Mais se cadra unha das voces máis lúcidas en falar do Entroido é a de Emilio Araúxo. Baixo o título Tempos Serodios (Edicións do Cumio) publica en 1996 unha serie de relatos, entre os que atoparemos, por exemplo, a historia dun Felo que nas súas andainas chega a Arnuide e o acercarse co son das chocas fai tolear a unha vaca. O cineasta Carlos Velo, na súa faceta menos coñecida de escritor, reuniu en Entroido enfeitizado (publicado en Saudade, 1942), unha serie de estamapas estruturadas como unha sorte de guión cinematográfico, en 14 secuencias que describen a paisaxe e a antropoloxía galega, cunha prosa de fondo sentido poético. As formas da festa veñen moitas veces da propia lembranza. Así, Ramiro Fonte, na novela autobiográfica Os meus ollos (Vidas de infancia) (Xerais, 2003) revive no capítulo sexto, titulado "Máscaras", as diferentes formas de disfrazarse da súa infancia en Pontedeume, así como as prohibicións que existían na altura por parte do Réxime franquista. Narrativas actuais Lois Diéguez recolle o entroido en A poutada do Oso (Laiovento, 2011), unha novela realista que protagoniza o publicista Iván Marrube Soutelo, que atravesa un momento de crise persoal tras o fracaso do seu matrimonio. Nado nunha familia labrega e humilde nunha aldea do Val de Lemos, o home renega das súas raíces cando coñece a Edith, unha moza dunha clase social superior. Isto rematará producindo co tempo un conflito interior, que incorre na procura da identidade que se condensa especialmente cando Iván acode ao Entroido de Salceda e cre ver a Rosa, unha antiga namorada. Desde aquela obsesiónase por saber que foi dela, desencadeando boa parte da historia. Héctor Cajaraville compón en De remate, Premio Xerais de Novela 2015, o relato sobre unha escolma de artigos publicados polo xornalista Bieito Sanmarful, que se complementan con anotacións dunha especie de diario persoal ou correos electrónicos. Entre os feitos que reflicten a realidade da Galiza máis tradicional e actual, mesturando rexistros, trátanse temas como o do Entroido. Por outra banda, Alejandro Llovo Otero recolle en Noite de Entroido (Toxosoutos, 2009) dez capítulos con relatos en primeira persoa, de varios amigos nunha noite de entroido. Na renovación do teatro Mais foi se cadra nas artes escénicas onde o Entroido adquiriu un papel realmente protagonista, xa non só no contido, senón na propia forma. Salienta deste modo de maneira especial a obra de Roberto Vidal Bolaño, na que atoparemos diversas manifestacións do entroido, ligadas á teima na recuperación de símbolos, modos e narrativas da dramaturxia popular (diálogos de Entroido, ruadas, parrafeos, folións, coplas...), achegando unha visión "tradicional e crítica da existencia", por medio da burla, sátira, rexouba e escarnio contra os poderosos, como acontece nas Ladaíñas pola morte do meco. Nesta peza, a crítica á perpetuidade do vello poder vira sobre unha personaxe tradicional do entroido galego, o Meco, nun imaxinario ao que recorrerá tamén noutras pezas, como Antroido na rúa. Vidal Bolaño foi unha das figuras chave na conformación do novo teatro galego, profundamente enraizado nos elementos parateatrais, moitos deles vinculados precisamente co entroido. Como ten estudado José María Paz Gago en "O antroido no teatro galego contemporáneo", a presencia de elementos temáticos e parateatrais que veñen de manifestacións folclóricas como o Entroido no teatro galego contemporáneo, recollendo a temática xa presente desde Otero Pedrayo ou Castelao; alude tamén a unha práctica que emerxe con forza nos anos 70, na recuperación das fontes foclóricas e tradicionais ao Grupo Abrente, agrupación teatral vinculada á Mostra de Teatro de Ribadavia. Segue este ronsel Euloxio R. Ruibal en pezas como Labirinto da memoria. Friso contemporáneo (Toxosoutos, 2010), que se desenvolve en Compostela durante a festa do Entroido. De fondo está a inminente invasión de Iraq ou a catástrofe do 'Prestige', convertendo a guerra nun elemento central. As rúas e as prazas da cidade pasan a ser espazos de protesta, de burla, de sátira, de ludismo e de transgresión. O conxunto teatral de Ruibal, coa excepción de Azos de esguello, recolle e recrea de diversos modos varios elementos —entre eles o Entroido e o grotesco— do patrimonio folclórico tradicional galego, sen con isto ir contra o carácter experimental e vangardista. Todo o contrario. Para a cativada No eido máis urbano e internándonos na literatura para a mocidade, atopamos Marisé e o loro Ravachol, libro de María Fanjul González ilustrado por Sheila Rodríguez (Fervenza, 2017). Nel, Marisé e a súa nai atópanse en Pontevedra, disfrazadas de viúvas para participar no enterro do Ravachol. A partir de aí a nai dille que feche os ollos e trasládanse á cidade do século XIX, onde o boticario Perfecto Feijoo Poncet lles explica a historia do seu estabelecemento e do loro, así como a morte desa personaxe que desde 1985 formará parte do Entroido pontevedrés. En A Cabeza de Medusa (Xerais, 2008), Premio Fundación Caixa Galicia de Literatura Xuvenil, Marilar Aleixandre presenta unha historia que transcorre nun lugar indeterminado, que calquera adolescente pode identificar coa súa propia contorna, na que Sofía e Lupe, dúas rapazas de 18 anos, van ao baile de entroido do seu instituto e de volta á casa son violadas. Este 2021 viu ademais a luz a segunda parte do álbum ilustrado É tempo de entroido!, baixo a premisa Non pare a festa, coa que os autores Ramón D. Veiga e David Sierra poñen o foco en nos trazos diferenciais do noso entroido co gallo de divulgalo entre a cativada. Aliás, existen pezas para a rapazada focadas nesta festa. Auto de entroido, de M. Lourenzo González, editado en 1995 pola Asociación Socio-Pedagóxica Galega, trata en verso o xuízo do Entroido, sometido a todo tipo de acusacións e levado ante o Rei Tempo para que este proclame o seu veredicto. Outro texto teatral infantil de Teresa González Costa, O misterio da risa (Fervenza, 2011) resolve o síntoma gargalleiro coa presenza de pos de Entroido, que tal e como se informara a protagonista, empregábanse para acabar co mal humor da xente. Diana Varela Puñal fai, pola súa banda, en Arlequino Viceversa (Embora, 2013) unha peza ambientada na época do Entroido e que ten como protagonistas as integrantes dunha familia, entre filloas, orellas e disfraces. Tamén atopamos andainas de monicreques, como As xeneralas do Ulla de Titereluis, escrita por Carmen Domech, ou O entroido dos animais, de Kukas. Líricas do Entroido O Entroido é ademais unha tópica cun importante acervo na literatura de tradición oral, con cantares e desafíos ou outras coplas. Aliás do coñecido primeiro poemario de Manuel Rivas, Libro do Entroido, onde alude á festa de maneira máis ben metafórica, a tradición xorde como materia lírica en textos como Detrás na néboa o felo (Amastra-N-Gallar, 2014), de Alexandre Nerium, versos en diálogo con once fotografías do entroido do Val de Maceda que o editor, Emilio Araúxo, lle propuxo. Na mesma colección publica Araúxo a longa serie de "Felotextos", na que xa convidou a case medio cento de poetas da Galiza (Lupe Gómez, Arturo Casas, Carlos Lema, María do Cebreiro, Santiago Prol, Daniel Salgado, Luís García Soto, Anxo Pastor, Bieito Iglesias, Séchu Sende, José Manuel Bouzo Limia...) e do resto do mundo, especialmente franceses e ingleses, a escribiren arredor deste entroido. Os cadernos están dispoñíbeis na rede a través de felosdemaceda.com, para descarga de balde.