Un Estatuto para rematar co centralismo

A definición dun novo marco de relacións entre a Galiza e o Estado pairou sobre a política galega desde as últimas décadas da I Restauración. A este obxectivo destinou os seus esforzos o movemento nacionalista, que conseguiu colocar a reivindicación estatutaria na proposta programática das plataformas políticas organizadas en 1930 para articular unha alternativa de ruptura co réxime monárquico. As reivindicacións recollidas no Pacto de Lestrove e no Pacto de Barrantes foron un exemplo claro disto. Os parceiros dos nacionalistas nos acordos de Lestrove e Barrantes non tardaron en rachar os seus compromisos unha vez proclamada a II República. Mentres a dereita e o Partido Socialista expresaron o seu rexeitamento á autonomía da Galiza, o sector maioritario da Organización Republicana Galega (ORGA), liderado por Casares Quiroga, apostou por paralizar o proceso. Na mesma liña, as forzas políticas de ámbito estatal definiron na constitución de 1931 un modelo de organización territorial por baixo do acordado previamente cos partidos cataláns, galegos e vascos. Un proceso longo A reivindicación estatutaria volveu tomar vigor na segunda metade de 1932. O 3 de xullo decorreu en Compostela unha asemblea de concellos onde ficou conformada unha comisión redactora do texto. O documento aprobado, sometido a exposición pública e proceso de emendas das entidades locais, corporacións públicas, forzas políticas e particulares, foi referendado en decembro de 1932, fixándose, despois dun ano de forte debate entre os promotores, o 17 de decembro de 1933 como data para a súa votación. O Partido Galeguista foi o motor da reivindicación estatutaria As novas circunstancias abertas co trunfo electoral das dereitas en 1933 e o proceso involutivo que o seguiu atrasou o seu sometemento ao corpo electoral até o 28 de xuño de 1936. O Partido Galeguista foi o motor da reivindicación estatutaria. A organización política do nacionalismo mantivo unha posición inequívoca e compacta en defensa dun marco político que non enchía as súas aspiracións pero que entendía como un punto de partida no camiño da liberación da Galiza. A este obxectivo táctico condicionou toda a súa práctica o partido de Castelao e Bóveda, sendo un factor decisivo na conformación da Fronte Popular no país, unha vez certificada a marcha atrás na cuestión nacional representada polas políticas dos Gobernos do bienio e testada a necesidade de ensanchar a base de apoios á autonomía para superar as maiorías cualificadas fixadas no texto constitucional. O nacionalismo nunha foi autonomista. O papel desenvolto na loita pola consecución do estatuto levou algunha parte da historiografía a situar a autonomía como obxectivo estratéxico do Partido Galeguista. Os principais dirixentes da formación explicaron o sentido táctico da demanda, sinalando Otero Pedraio, dous días antes da realización do referendo de 28 de xuño de 1936, que “o nacionalismo non é autonomista porque autonomía é descentralización administrativa, e o nacionalismo aspira a volver á nación galega a soberanía roubada”. Un sistema de estatutos “inadecuado” Daniel Castelao escribiu no Sempre en Galiza que para os nacionalistas o estatuto era un punto de partida que non recollía as súas aspiracións programáticas. Ao tempo, sinalou que “o sistema de estatutos autonómicos é inadecuado e até ofensivo para os cataláns, galegos e vascos, Galiza, como Catalunya e Euskadi, é unha nación”, engadindo que “non recoñecerlle o dereito de autodeterminación -incluso para vivir con absoluta independencia- será sempre un acto tiránico e antiliberal”. Os resultados electorais de 28 de xuño de 1936 foron consecuencia da mobilización social. Ao pouco da súa aprobación, comezaron as dúbidas sobre a limpeza do proceso e das supostas irregularidades no escrutinio, labor no que se sinalaron os dirixentes da dereita. O primeiro en denuncialo foi Calvo Sotelo, e os seus medios de comunicación próximos, co obxectivo de cuestionar a vontade de autogoberno expresada de maneira tan rotunda polo pobo galego. A legalidade, as formalidades e a transparencia das votacións non diferiron doutros comicios decorridos na Galiza e no Estado español durante o período republicano, cuxos resultados nunca se puxeron en cuestión. Os sucesivos atrasos que sufriu o proceso estatutario impediu institucionalizar un poder galego, con todas as limitacións do modelo territorial, que posibilitase verificar unha política nunha chave propia, fixar unha idea de Goberno do país que se mantivese no imaxinario social galego ou facer fronte en mellores condicións ao propio golpe de Estado fascista. A comparativa coas outras dúas nacións que contaron con estruturas de autogoberno ou o propio papel dos representantes do Goberno estatal na Galiza, simbolizado na ineficacia e na falta de iniciativa dos gobernadores das catro provincias, foron significativos ao respecto. Unha vitoria fanada polo fascismo O golpe de Estado de xullo de 1936 impediu a entrada en vigor do texto estatutario. Ao tempo, o fascismo desatou unha dura persecución contra algúns dos principais protagonistas daquela vitoria, asasinando promotores esenciais como Alexandre Bóveda ou Ánxel Casal, enviando ao exilio outros deles, como o propio Daniel Castelao, ou condenando á morte o secretario da comisión pro estatuto, o xurista compostelán Enrique Raxoi Leloup. Porén, a perseveranza dos nacionalistas por dotalo de personalidade xurídica, certificada nas sesións das cortes de Monserrat ou no exilio mexicano, serviu para sentar as bases para o recoñecemento da Galiza como nacionalidade histórica no texto constitucional de 1978.