O encontro de Colmeiro e o surrealismo

Historia e historia da arte ensaríllanse con inesperadas consecuencias. Despois do triunfo do golpe de Estado franquista e da caída de Francia en mans dos nazis, en 1940, un inxente número de artistas e intelectuais europeos parte cara ao exilio americano, cun impacto, particularmente nos Estados Unidos e en México, que cambiaría o devir da arte occidental durante décadas. Dentro dese éxodo transatlántico, os artistas galegos tiveron un papel destacado tanto no que se refire a levar tendencias europeas ao Novo Mundo como no que atinxe a empaparse de novas influencias: os casos de Luís Seoane ou Maruxa Mallo son ben representativos, mais nin moito menos os únicos. A Fundación Granell inaugurou onte a exposición Conexións surrealistas. Colmeiro, Granell e o Surrealismo no exilio, que visa a mostrar o impacto do movemento surrealista na obra do pintor Manuel Colmeiro -exiliado na Arxentina até 1948- nas décadas dos trinta e corenta e mostrar os puntos de conexión creados coa obra de Eugenio Granell, un pintor que se erixiu en figura de referencia do surrealismo desde os anos corenta. Ambos artistas contan con traxectorias vitais moi marcadas polo exilio e polo desenvolvemento da súa obra en América Latina. Carlos L. Bernárdez, comisario da exposición, matiza, en conversa con Nós Diario, que "en ningún caso se trata de situar a Colmeiro na órbita do surrealismo. Así como Granell participa plenamente no movemento, Colmeiro non é un surrealista. Mais hai unha serie de obras desa época que posúen algunhas características formais que coinciden coas de obras surrealistas contemporáneas". Carlos L. Bernárdez: O Colmeiro oculto A influencia do surrealismo Malia a vertixinosa cantidade de ismos que se sucederon durante o primeiro terzo do século XX, o surrealismo afianzouse como unha das correntes con maior ascendente na pintura europea, tanto polos seus postulados estéticos -que apelaban ao inconsciente como forza creativa- como polo seu compromiso ético e político, posto ao servizo da causa revolucionaria. Os fondos da fundación permitiron botar man de varias obras que permiten contextualizar esas derivas e influencias, "unha linguaxe de época que está moi tinguida de antifascismo. Cando aquí se fala de exilio, non se fala exclusivamente do exilio galego e do español: son artistas de toda Europa que foxen do nazismo e que, en moitas ocasións, participaron activamente na resistencia antifascista, malia que algúns, como Breton, mantivesen certas reticencias á colaboración cos Estados Unidos, desde unha posición marxista". Esa avalancha de artistas europeos tivo un impacto importante en México e nos Estados Unidos. En México o surrealismo vai contar neses anos con figuras destacadísimas como Wolfgang Paalen, César Moro; Benjamin Péret, Remedios Varo, Esteban Francés ou Leonora Carrington, José e Kati Horna e Gunther Gerzso. Nos Estados Unidos, a obra de artistas como Max Ernst, Roberto Matta ou André Masson influiría decisivamente no nacemento do expresionismo abstracto americano. Colmeiro: identidade e vangarda. A cara máis comprometida do pintor Arte e política No caso de Colmeiro, Bernárdez alude ás series de "afogados" -que, en realidade, son as vítimas do franquismo durante a guerra civil española-, elaboradas cunha linguaxe de ecos surreais, vinculadas con algunhas obras tendentes á abstracción que, posteriormente, Colmeiro iría abandonando. "Colmeiro pinta, desde o comezo do conflito, tras o golpe de Estado, tintas de denuncia dos masacres cometidos polos fascistas, algunha datada no mesmo 1936, antes da súa marcha ao exilio a comezos do 1937. O tema é a salvaxe represión con exemplos como “Terror en Galicia”, serie de debuxos en que representa mulleres a enterrar cadáveres nunha fosa común. Neles utiliza como punto de partida unha iconografía que nos transporta ao mundo das piedades relixiosas envoltas no ar goyesco dos Desastres de la Guerra", explica o comisario da exposición. O testemuño do propio Colmeiro sobre a obra Traxedia é explícito a respecto da inspiración destas obras: "O tema, a idea deste cadro recollinos na viaxe de ida a Buenos Aires, seguindo o relato que me contara un canario. Parece ser que alá os fascistas amarrábanlle unha pedra do pescozo aos seus inimigos e tirábanos ao mar para que se afogasen". Bernárdez subliña que as obras deste período "presentan trazos máis expresionistas e surrealistas que as anteriores ao conflito e reflicten a pegada da violencia, o que o leva a converter as súas características composicións en representacións do sufrimento. É curioso como hai varias cabezas exentas que coinciden con obras de Granell da mesma época, ou con algúns debuxos preparatorios de Picasso para o Guernica. Son obras cunha atmosfera onírica que Colmeiro xa ensaiara a comezos da década de 1930. Existe un célebre Autorretrato de Granell, de 1944, que sintetiza moi ben as características destas cabezas que, ás veces se presentan como retratos". Como pano de fondo das afinidades estéticas que se crearon entre os dous pintores está o contexto do exilio republicano en América, así como a relación coa diáspora europea de figuras centrais do surrealismo procedente da Francia ocupada. A presenza na mostra de obras e documentos de André Breton, André Masson, Wifredo Lam, Wolfgang Paalen, Esteban Francés, Óscar Domínguez, César Moro ou Roberto Matta -pertencentes á Colección Granell-, son testemuñas dunha envurullada e fértil rede de relacións e influencias mutuas que adquiriu unha importancia decisiva na evolución da arte durante os anos da Segunda Guerra Mundial e da posguerra que seguiu. Ribeira recupera un descoñecido Colmeiro gravador O encontro de Granell e Bretón Granell, ao contrario que Colmeiro, si se integrou conscientemente no grupo surrealista, influído polo coñecemento directo de André Bretón en 1941, na República Dominicana, durante a estadía do escritor na illa camiño dos Estados Unidos. Testemuño excepcional deste encontro con Breton e reencontro co pintor cubano Wifredo Lam é un cadavre exquis realizado a tres mans por Granell, Lam e Breton que se pode ver nesta exposición. Granell manterá durante o seu longo exilio, a fidelidade aos seus principios estéticos e políticos: surrealismo, republicanismo e trotskismo. Colmeiro: a cor como territorio da emoción