A difícil memoria da literatura galega
“Por que escribo sobre min? Ha ser polo mesmo motivo que actúo, que falo, que me dedico ao oficio de escribir, por unha conciencia de ser un elo na calceta universal e estar obrigada, si obrigada, a non interromper o labor”. Eis a xustificación que María Xosé Queizán coloca no Preámbulo ás 803 páxinas de Vivir a galope, as súas memorias e un dos escasos volumes do xénero na literatura galega.
O repaso de Queizán (Vigo, 1939) á súa propia vida é exhaustivo. Non teme os axustes de contas políticos nin sentimentais. Non repara en silencios. “Aparece unha palabra que será fundamental neste relato: sustentar a miña verdade, o peso material da miña condición, mollar no propio sangue a miña pluma, como fixo Rosalía”, escribe.
Encabezado por epígrafes de Simone de Beauvoir -intelectual fundamental na súa formación-, George Orwell e Jorge Wagensberg, Vivir a galope (Xerais, 2018) é ademais un depósito de informacións de parte sobre a cultura e o nacionalismo de esquerdas, sobre represións e o nacemento do feminismo contemporáneo en Galiza, sobre o persoal como político e o político como persoal.
Dous textos clásicos terman da escrita memorialística no país. Os anos escuros, subtitulado A resistencia cultural da xeración da noite (1954-1960), de Xosé Luís Franco Grande, e mais As décadas de T. L., de Lois Tobío (Viveiro, 1906 – Madrid, 2003). No primeiro, publicado por Galaxia en 1985 e reeditado en 2004, Franco Grande (Tomiño, 1936) traza un retrato de sombras e luces sobre a reorganización galeguista na posguerra. O segundo é un monumental percorrido pola vida do exiliado e militante galeguista.
Máis recente foi a achega de Xosé María Álvarez Cáccamo (Vigo, 1950), Memoria de poeta (Galaxia, 2006), a historia dunha educación sentimental, literaria, nos anos do tránsito entre a ditadura e a monarquía parlamentaria. Aire para respirar. Memorias dun tempo presente (Xerais, 2002), de Antón Baamonde (Vilalba, 1959), céntrase na política dos anos do réxime autonómico desde a ollada particular, sanamente escéptica, dun nacionalista.
En 2012 foi o novelista Xosé Fernández Ferreiro (Nogueira de Ramuín, 1931 – A Coruña, 2015), practicante dunha narrativa popular e orgullosamente debedora dos xéneros de quiosco, quen botou a vista atrás en De Xente Nova a Brais Pinto. Memorias dun afiador rebelde (Xerais). Xosé Neira Vilas (Vila de Cruces, 1928-2015) fixo o propio, aínda que de maneira póstuma, arredor da súa iniciación á vida e ao mundo: De Gres a Cádiz (Galaxia, 2018).
Francisco Fernández del Riego (Lourenzá, 1913 – Vigo, 2010), intelectual decisivo do galeguismo e motor da editorial Galaxia durante décadas, tamén escribiu sobre a súa vivencia dun tempo maiormente escuro: O río do tempo (Ediciós do Castro, 1990) ou A xeración Galaxia (Galaxia, 1996).
Outras escritas da memoria
Pero os libros de memorias non son a única escritura do eu ou confesional posíbel. Outras, como os diarios, tampouco foron excesivamente transitados na literatura galega. Apenas os dous magníficos volumes do poeta Antón Tovar (Rairiz de Veiga, 1921 – Ourense, 2004), Diario sin datas (Ediciós do Castro, 1987) e Diario íntimo dun vello revoltado (Galaxia, 2001), e algunha obra de Neira Vilas como Penúltimo dietario (Xerais, 2011) ou Días de Cuba (Galaxia, 2014) -máis inclinadas ao dietario de anotacións- poden encadrarse no xénero.
É a vía indirecta a, talvez, máis empregada para acceder á subxectividade desatada dos autores. Libros de conversas -hainos con Méndez Ferrín, Darío Xohán Cabana, Ánxel Fole, Suso de Toro, Manuel María ou Alfredo Conde- e, sobre todo, epistolarios funcionan ás veces como esas memorias que non moitas escritoras nin escritores da literatura galega practican.