O día en que Federico García Lorca se converteu nun poeta galego

O colofón do libro, publicado pola editorial Nós de Ánxel Casal, indica que saíu do prelo o 27 de decembro de 1935. Apenas contou cunha tiraxe de 200 exemplares, dos cales a maioría foron destruídos cando os fondos e instalacións da editorial foron incautados pola barbarie fascista poucos días despois do golpe de Estado de 1936. Mais sobreviviron algúns volumes que deron conta, para a posteridade, dos Seis poemas galegos de Federico García Lorca, os únicos que escribiu nunha lingua diferente do seu castelán natal. "Seis melodías expresadas nunha lingua estraña e mestiza que volveu por un instante á gloria de ser idioma lírico da península". Así definía Luísa Villalta no seu ensaio O outro lado da música, a poesía (A Nosa Terra, 1999) aquela incursión do granadino na literatura galega. Despois de 88 anos, a figura de Lorca como "poeta galego" segue sendo motivo de debates, talvez porque unha lingua minorizada non desexa procurar referentes de fóra para lexitimar a súa valía literaria. Porén, no caso de Lorca foi exactamente ao revés: foi el quen quedou absolutamente fascinado pola Galiza -especialmente por Compostela- e pola poesía de Rosalía de Castro. Nas declaracións de Lorca anteriores á súa primeira visita aquí, en 1916, el insiste en que quere ser músico. É so despois de coñecer Galiza e, sobre todo, de ler Rosalía, que decide pórse a escribir. Pouco despois daquela viaxe, publica o seu primeiro libro, Impresiones y paisajes. Nun dos programas en galego realizados para a BBC, o célebre Galician Programme, a finais da década de 1940, Francisco Fernández del Riego resumía a cuestión dicindo que Lorca quixo vir a nós, e que nós recibímolo "cos brazos abertos". O Día de García Lorca na Galiza descobre o poeta de estirpe rosaliana Un agasallo "Para nós foi un agasallo sen par", di o escritor e editor Henrique Alvarellos, que leva anos investigando sobre a relación de Lorca coa Galiza e que publicou varios libros e artigos sobre o tema, ademais de ser o editor da edición facsímile dos Seis poemas galegos. "Lorca pasou varios meses en Nova York aprendendo inglés; tivo un enorme contacto coa cultura catalá a través de Dalí e dos intelectuais cataláns da altura; relacionouse intensamente cos intelectuais franceses da xeración dos 20... Pero non escribiu en ningunha desas linguas, senón en galego. E tiña a intención de continuar por esa senda: Blanco Amor citaba en 1959 unha carta de Lorca na que lle di: a medida que la poesía en castellano se me está haciendo profesional, la poesía en gallego se me está haciendo vocacional. E preguntábase Blanco Amor até onde tería chegado ese home na nosa lingua se non fose asasinado con 38 anos?". Alvarellos lembra que tanto Méndez Ferrín como Carvalho Calero inclúen García Lorca dentro da xeración de poetas galegos que recollen Manuel Antonio, Amado Carballo, Luís Pimentel ou Álvaro Cunqueiro, entre outros. Federico García Lorca volve a Compostela Guerra da Cal e Blanco Amor Despois daquela primeira viaxe á Galiza de 1916, Lorca afondou nos seus coñecementos sobre o país e sobre a súa literatura. Das conferencias que deu na década de 1920 infírese que estaba familiarizado cos cancioneiros da lírica medieval e coas cantigas populares. Ademais, coñecía a obra de Pondal e de Curros Enríquez e a dos portugueses Camões e Gil Vicente, e tiña unha boa relación con Valle Inclán. E mantiña amizade, en Madrid, con varios galegos como Xesús Bal e Gai, Euxenio Montes ou Ernesto Guerra da Cal. Precisamente foi con Guerra da Cal con quen xurdiu a idea de escribir un poema á cidade de Santiago en galego, o "Madrigal á cibdá de Santiago", que se publicaría na revista Yunque, de Lugo, en decembro de 1932. Ese mesmo ano, Lorca xa visitara a Galiza outras tres veces, en maio, agosto e novembro, como conferenciante ou como parte da compañía teatral La Barraca, que tiña como obxectivo levar o teatro pola península. O ano seguinte, Guerra da Cal presentou Lorca a Eduardo Blanco Amor, quen tras coñecer o proxecto de escribir o libro en galego, insistiu con tenacidade para que o rematase -interrompera a escrita para dedicarse ao Llanto por la muerte de Ignacio Sánchez Mejías- e para que lle entregase os orixinais para publicalos. Ian Gibson, na súa biografía de Lorca, conta que Lorca, cando finalmente lle entregou os orixinais a Blanco Amor -que prologaría o libro-, díxolle: "Non me fales máis disto até que me traias o libro". O papel de Guerra da Cal na composición dos Seis poemas galegos tamén ten sido debatido, dado que Lorca, malia ter un coñecemento pasivo do galego, non era fluído na nosa lingua. Saber que nun principio, o "Madrigal á cibdá de Santiago" era un proxecto que ían escribir a medias Da Cal e Lorca iniciou unha controversia a respecto da autoría dos poemas. A cultura galega volve do exilio: Ernesto Guerra da Cal "Foi unha polémica algo absurda", opina Alvarellos, "porque se vemos o que escribiron e dixeron as persoas implicadas na edición do libro, non podemos ter dúbidas da autoría de Lorca. O propio Guerra da Cal dixo literalmente que exercera de dicionario vivinte. Lorca, na visita que fai a Galiza en maio de 1932, vai a Compostela e logo á Coruña, e deixa escrito que quere volver a Santiago para escribir poemas de inspiración compostelá. En Vigo, ese mesmo maio, o avogado Pastoriza viuno nas mesas do Café Derby anotando expresións en galego, igual que o viu Fernández del Riego. Tiña un coñecemento pasivo [era capaz de ler en galego malia que non puidese falalo] da nosa lingua e estaba mergullándose nela preparando o libro". Efectivamente, nunha carta, Guerra da Cal relátalle a Blanco Amor como Lorca repentizaba un verso e el corrixíallo ou dáballe alternativas de entre as que el elixía "la que le salía de los cojones líricos". "Hai un manuscrito da Danza da lúa en Santiago", continúa Alvarellos, "que está cheo de erratas, e Guerra da Cal di que el non estaba presente na súa redacción. E aí está Lorca escribindo un galego defectuoso, como calquera persoa que se inicia nunha lingua, pero con vontade de escribir eses poemas. Eu creo que non deberiamos darlle máis voltas a esa cuestión. Que tivo axuda de Guerra da Cal? Pois si, pero iso non lle quita nin un chisco de entidade á súa obra".