Compostela e a arquitectura que non chegou a ser

Unha cidade na sombra, formada polas construcións que se planificaron e que non chegaron a edificarse, non deixa de ser, en certo modo, unha cidade soñada. Recuperar o aspecto que podería ter a urbe segundo eses proxectos nunca realizados non deixa de ser, ao tempo, un exercicio de nostalxia e unha proxección que nos permite calibrar a identidade da cidade realmente existente. A Casa do Cabido de Santiago de Compostela acolle até febreiro de 2024 a exposición Santiago proxectado, arquitecturas non construídas, que reúne unha serie de proxectos urbanísticos e arquitectónicos xestados ao longo da historia da cidade e que por diversas circunstancias nunca chegaron ao seu fin e permanecen no descoñecemento ou no esquecemento. O proxecto, comisariado polo historiador e xornalista Fernando Franjo e a historiadora da arte Ana Paula Castro, recolle catorce propostas que van desde imaxes das escavacións na Quintana en 1964, nas que se descubriron restos da cabeceira gótica da Catedral, até maquetas non executadas da Cidade da Cultura, pasando por diferentes proxectos asinados por arquitectos da altura de Antonio Palacios, Alejandro de la Sota, Rafael Moneo, Norman Foster ou Álvaro Siza. Ademais, a mostra exhibe cinco pezas audiovisuais, entre as que destacan un documental inédito do Edificio Castromil gravado pouco antes da súa derruba en 1975 que inclúe as derradeiras imaxes do interior do edificio e o proxecto que tiña como obxectivo a súa rehabilitación e que foi finalmente desbotado. César Portela: "A boa arquitectura non destrúe a natureza, mesmo é quen de dignificala" Pensamento e arquitectura Fernando Franjo, en conversa con Nós Diario, quere deixar claro desde o principio que non se trata dunha exposición competitiva. "Non se trata de valorar se cada un destes proxectos podería ter mellorado ou deslucido a cidade, senón de dar a coñecer estes proxectos que, na súa maioría estaban esquecidos". Ana Paula Castro engade que non se trata de escoller. "Se a cabeceira gótica da catedral se tivese rematado non teriamos agora a praza da Quintana. Unha escolla sempre vai en detrimento das outras, e iso non quere dicir que ningunha delas fose mellor". A mostra ía ser máis modesta, mais a investigación descubriu un gran número de proxectos -aínda que na exposición só se afonda en catorce, exhibe unha liña do tempo na que se nomean até corenta proxectos non executados- que permitiron dividir os contidos en catro apartados: "Catedral e contorna", "Alameda e apertura de Compostela", "Ensanche e bordos do casco histórico" e "Límites urbanos. As últimas décadas". "Por unha parte, a exposición é unha chamada á imaxinación", declara Franjo, que invita ás persoas visitantes a que paseen polas rúas compostelás tratando de figurarse como sería á cidade se esas construcións fosen levadas a cabo. "Mais tamén debuxa unha historia social da cidade. Hai que ter en conta que cada un destes proxectos responde ás ideas dominantes da súa época. Por exemplo, o da Gran vía, que debía partir da Porta da Mámoa e chegaba a San Roque, xorde nun momento no que todas as cidades de Europa buscan a modernización a través de espazos abertos, luminosos e hixiénicos. Era ademais, unha vía pola que podían circular tranvías que unisen centros como a Universidade e o Mercado de Abastos". "É importante xulgar estes proxectos desde o pensamento da súa época", explica Ana Paula Castro. "Un dos elementos arquitectónicos que máis chora acidadanía compostelá é o Edificio Castromil, mais naquel momento ninguén se opuxo á súa derruba. Desde os parámetros da altura, botalo abaixo era un paso necesario para alcanzar unha certa idea de progreso". David Chipperfield, Pritzker de arquitectura 2023: "Non podemos construír sen ter en conta o medio ambiente e a comunidade" Cidade e política Algúns dos proxectos foron interrompidos por razóns políticas, como o bulevar que partía da Porta Faxeira cara ao Obradoiro, e cuxa execución, aprobada polo goberno municipal de Ánxel Casal, foi paralizada polo golpe de Estado de 1936. Outros, malia a polémica que suscitan, acaban sendo levados a cabo tamén por decisións políticas, como no caso da Cidade da Cultura. "O caso da Cidade da Cultura é moi ilustrativo", matiza Castro. "Na mostra poden verse os outros proxectos que se presentaron ao concurso, e pódese comprobar que todos eran moi diferentes. Melloraría a percepción da xente se se tivese escollido algúnha das outras opcións? E se a crítica se deu por motivos económicos, temos que pensar no que custaría, en comparación, unha catedral do século XIII, só que agora, afortunadamente, coñécense as cifras e están máis sometidas a debate público. En todo caso, creo que a crítica funciona sempre como motor da sociedade". O caso de Santiago é bastante especial en canto a que as sucesivas remodelacións da cidade apenas tocaron o centro histórico, permitindo así manter unha identidade que, malia as intervencións, se prolonga no tempo. "Iso tamén se debe a decisións políticas que tenden máis a conservar ou non", apunta Castro. "Mais si que houbo intervencións: por exemplo desapareceron algúns soportais do casco vello. Hoxe ningún alcalde se atrevería a eliminar os soportais que quedan. As mentalidades e as decisións políticas van debuxando o urbanismo da cidade". Franjo, neste sentido, engade que nunha época dunha grande especulación urbanística, Compostela tivo a sorte de ter un alcalde arquitecto, Xerardo Estévez, que logrou non só manter a identidade da cidade senón tamén combinala coa arquitectura máis contemporánea. "Hai un vídeo na mostra en que arquitectos como Siza ou Foster recoñecen o papel esencial de Estévez en converter Santiago nun emblema de toda a Galiza en canto a urbanismo e arquitectura", declara. "O seu labor foi fundamental para frear a febre especulativa daquel tempo".