Cidade da Cultura: soño ou pesadelo?

"A culminación dun soño”. Así se expresaba o presidente da Xunta, Alberto Núñez Feixoo, ao inaugurar, a pasada semana, o Edificio Fontán, que acollerá o Instituto de Ciencias do Patrimonio, dependente do CISC e que promove a investigación científica sobre o patrimonio cultural. Coa inauguración do Fontán, a Xunta deu por rematada a construción da Cidade da Cultura, o complexo cultural do monte Gaiás deseñado polo arquitecto Peter Eisenman que comezou a construírse hai vinte anos e oito meses, que lle custou ás arcas públicas o triplo do que se prevía, e cuxa historia, nestas dúas décadas, acumula episodios máis propios dun pesadelo que dun prometedor soño. O gran proxecto de Manuel Fraga para a cultura galega consta hoxe dun museo sen colección por onde transitan exposicións temporais sen unha liña conceptual recoñecíbel; unha biblioteca, hemeroteca e arquivo que ía ser soamente a gran Biblioteca da Galiza; un edificio dedicado ao emprendemento e con espazos alugados a empresas privadas que substitúe a proxectada hemeroteca; un gran foxo con parque e lago artificial onde ía estar o centro de arte internacional; un centro de innovación cultural que substitúe o edificio de servizos centrais; e, finalmente, o Edificio Fontán, que ocupa o lugar -xunto cun pequeno auditorio ao aire libre- do que ía ser un gran teatro, o centro da música e das artes escénicas. Atrasos e sobrecustos Os atrasos, os sobrecustos e a indefinición do proxecto encheron de titulares a prensa dos últimos vinte anos, practicamente desde o inicio da construción do complexo. Tan só cinco meses despois de que se iniciaran as obras, o propio Manuel Fraga xa pedía celeridade advertindo, co seu persoal estilo: “Non quero que sexa tan perfecta que só a vexan os meus netos”. E case acerta. "Non quero que sexa tan perfecta que só a vexan os meus netos", pedía Fraga Ese mesmo día, comezaban os ruxerruxes sobre as modificacións do proxecto e os atrasos nas obras comezaban a ser unha noticia recorrente nos medios de comunicación. Era só o preludio de dúas décadas de atrasos permanentes As eleccións de 2005 viron como o PP de Fraga perdía o poder en favor dun Goberno bipartito do PSdeG de Emilio Pérez Touriño e o BNG de Anxo Quintana. Mais o Executivo de Fraga, xa en funcións, adxudicou as obras do centro de arte internacional e do teatro da música cunhas cláusulas millonarias que tiñan como obxectivo evitar que o novo Goberno frease as infraestruturas. A norma foi a dos atrasos e os sobrecustos O bipartito non tivo máis remedio que asumir a herdanza: os gastos eran xa tan elevados que facían inviábel abandonar o proxecto -daquela os custos en obras licitadas xa triplicaban o orzamento inicial-, mais tentou redefinilo. Paralizáronse as obras do centro de arte internacional e do teatro da música e das artes escénicas “de forma temporal” (anos máis tarde, en 2013, o executivo de Feixoo acabou por paralizalas definitivamente, malia que criticou encarnizadamente esta primeira parada) e constituíuse o Foro da Cidade da Cultura, con representantes do mundo cultural e da sociedade, para revisar e debater sobre os contidos e usos da obra de Eisenman. En 2009 o PP recuperou o poder e a retórica volveu ocupar o lugar da reflexión. Feixoo declaraba que a Cidade da Cultura remataríase por ser "unha obra clave para finalizar o Camiño" (o Camiño nunca falta no seu discurso sobre a cultura) e que as dúas iconas da Galiza do futuro serían “a Catedral de Santiago e o Gaiás”. Irregularidades En xaneiro de 2011, dez anos despois de que se iniciaran as obras, inaugurábase a Cidade da Cultura, aínda que naquel momento só estaba rematado o edificio da biblioteca. O Gaiás seguía a ser unha dor de cabeza para o Goberno, que vía como se enterraban cartos nunha obra que parecía non ter fin. O consello de contas afirmaba que a xunta abdicara da xestión prudente O executivo de Feixoo elaborou numerosas manobras que trataban de ocultar o desastre: retomáronse as obras dos edificios do teatro e do centro das artes para despois suspendelas definitivamente; proxectouse un mínimo auditorio ao aire libre -nun lugar de clima tirando a arisco- para substituír o que ía ser o palacio da ópera; púxose en marcha o Bosque da Galiza, alcumado por biólogos e ecoloxistas como unha “aberración en materia de biodiversidade” e financiado con fondos inicialmente destinados a repoboacións forestais; cedéronse espazos á Universidade e a multinacionais como Indra, que transformaban o proxecto nun estraño híbrido entre centro cultural e parque tecnolóxico. E, no entanto, as irregularidades no financiamento das obras non deixaban de saír á luz. Houbo desvíos dos fondos destinados a I+D+i para financiar o Edificio Fontán que agora vén de inaugurarse; houbo condenas a pagar millóns de euros a construtoras por sobrecustos e demoras; houbo un informe do Consello de Contas nos que se afirmaba que a Administración galega "abdicara das súas responsabilidades na xestión prudente e planificada dos fondos públicos". Precisamente ese informe propiciou unha comisión de investigación política na que se fixeron célebres as numerosas anomalías que beneficiaban a empresa dun alcalde do PP no acordo para fornecer a pedra para as obras: o contrato encareceu a construción até que a empresa deixou de cumprir e houbo que ir buscar a pedra ao Brasil. Tamén se revelou que un cuñado do daquela presidente do PP, Mariano Raxoi, fora colocado como director económico da Fundación Cidade da Cultura sen que mediasen no seu nomeamento os principios de publicidade e concorrencia. A lista podería continuar até a opacidade, algo que fixo necesario que o Parlamento, a iniciativa do BNG, esixise ao Consello de Contas que fiscalizase os números da Fundación Gaiás e da Fundación Cidade da Cultura. Indefinición Se cadra, cando falaba da “culminación dun soño”, Feixoo estaba a lle facer unha chiscadela ao promotor do proxecto: foi Fraga o primeiro en cualificar o macrocomplexo do Gaiás de soño, na mesma intervención no Parlamento na que se atreveu a considerar a Cidade da Cultura como “unha das dez infraestruturas culturais máis importantes do mundo”. O futuro non se amosou tan optimista: a principios deste ano, o propio Goberno galego víase obrigado a admitir que a visibilidade estatal e internacional do proxecto era moi limitada e que o próximo Plan estratéxico do complexo debía “explorar outras medidas non perfectamente deseñadas ou desenvolvidas no período anterior”. En realidade, a definición de que cousa debía ser a Cidade da Cultura nunca estivo clara agás, talvez, na cabeza de Fraga (se alí cabía o Estado, ben podía coller tamén un complexo cultural desproporcionado e levantado nun espazo onde nunca ninguén se atrevera a construír). Mais a cuestión é que o complexo do Gaiás non contou cun Plan estratéxico até 2012, no que se aprobou un plan para os anos 2012-2018. En consonancia co realizado até o momento, o Plan -que segundo a Xunta se elaborou ao longo de dous anos- resultou ser o produto dun corta e pega argallado a partir doutros informes de Andalucía, de Bos Aires, de informes da Unesco e mesmo da Wikipedia. En xaneiro deste ano, dous despois de que rematara a vixencia do plan anterior, a Xunta encargou a unha consultora privada que elabore un novo plan para o período 2021-2027, do que só se adiantaron unhas liñas xerais o suficientemente ambiguas como para non permitir unha avaliación detallada: “incorporación das novas tecnoloxías”, “ impulsar a creación na Galiza” e destacar que o Gaiás está a funcionar como un dos promotores das actividades do programa cultural do Xacobeo é o que se coñece até o de agora do novo plan. O Goberno galego admitía este ano que a visibilidade do proxecto era moi limitada Esta indefinición é a que provoca que no Gaiás se programen exposicións sobre o Antigo Exipto, congresos de todo tipo, outlets, actividades de fin de semana para a cativada ou obradoiros de flamenco. Un totum revolutum que custa miles de euros ao día, mentres o mundo da cultura segue a sufrir os retallos máis considerábeis de toda a historia recente. Iso si, en caso de pandemia, está comprobado que Cidade da Cultura pode transformarse en centro de vacinación con capacidade para miles de persoas. Velaí o soño. Unha obra sen concluír e sen definición En realidade, o Gaiás non está rematado. As obras continúan nas zonas exteriores, o novo edificio está pendente de ocuparse e, sobre todo, falta por presentar o Plan Estratéxico que lle dea un sentido a un coloso que, polo de agora, apenas ten relevancia para o mundo da cultura. Feixoo, que presumiu de parar as obras e de retomalas, que criticou o bipartito por paralizar temporalmente a construción de dous edificios que logo el mesmo abandonou definitivamente e que puxo en marcha todo tipo de ocorrencias para deter as críticas á dilapidación de cartos públicos e os atrasos no proxecto do Gaiás -desde a creación do Bosque da Galiza até a recente inauguración do edificio que acollerá o Instituto de Ciencias do Patrimonio-, foi tamén o responsábel da perda de identidade do proxecto primixenio, deseñado nun momento histórico en que se puxeron en marcha centros de grande envergadura como o Guggenheim de Bilbao ou a Cidade das Artes e das Ciencias de Valencia, que probabelmente eran a referencia de Fraga Iribarne. O que debía ser un centro cultural de repercusión internacional quedou postergado a un complexo desproporcionado nas súas dimensións e impreciso nos seus obxectivos, que acolle dependencias administrativas, centros privados, equipamentos informáticos e moitas actividades para o público infantil que pretenden disimular a sensación de abandono e desamparo que habitualmente transmite. É xusto lembrar que con 350 millóns de euros poderían construírse o Museo Guggenheim e a Cidade das Artes e das Ciencias, e sobraría diñeiro. Quizais o necesario para contratar alguén que tivese algunha idea sobre como xestionar a cultura -e os cartos- dun país.