O Castro de San Lourenzo. Cereixa, A Pobra do Brollón

O castro de San Lourenzo sobreviviu á canteira de area dos anos 70, ás vagas de lumes dos anos 80, ao tendido dunha liña de alta tensión e ao abandono paseniño das prácticas agropecuarias sustentábeis. Foi o Xerardo d’Alende, o dono da croa, o espírito do lugar, quen impediu o avance da areeira. A fronte de explotación remata a rentes da muralla de pedra do recinto superior. O castro entrou na década de 1990 convertido nunha mesta selva. Foi daquela cando pasou a ser imaxinado como un sitio arqueolóxico (o castro d’Alende) da man de varios especialistas. A estudante Marián Martínez foi a autora en 1996 do primeiro artigo sobre o xacemento, que se publicou na revista cultural local Samoeiro. Para este traballo contou co apoio do arqueólogo Antonio Álvarez Núñez, practicante daquela no centro de saúde da Pobra do Brollón. Pola súa vez, Luis González e Yolanda Álvarez, da empresa Terra Arqueos, catalogaron este ben patrimonial en 1997 como unha coroa mineira romana vencellada a veciñas explotacións auríferas. Nese mesmo ano, Carlos Otero e mais quen isto escribe incluímos o castro na Guía de recursos arqueolóxicos da Terra de Lemos patrocinada pola Xunta da Galiza. En xuño de 2016 desde a Asociación de Veciños de Cereixa María Castaña iniciamos os traballos arqueolóxicos no castro, coa realización dunha prospección xeofísica no interior da croa. Desde aquela van xa seis campañas de escavación nas que teñen participado 40 investigadoras de universidades e centros de investigación europeos e anglosaxóns. Asemade, encetaremos este verán a cuarta edición dun campo de traballo para voluntariado en colaboración coa Dirección Xeral de Xuventude e o Concello da Pobra do Brollón. Toda esta investigación permitiunos comezar a desvelar os misterios deste sitio arqueolóxico. A cerámica é tipicamente castrexa e resposta á tradición oleira local, con presenza de olas con nula ou escasa decoración, agás brunidos e espatulados O castro de San Lourenzo presenta un perímetro total de perto de 8.800m², incluíndo unha terraza secundaria situada ao este do conxunto. Está bordeado polo W polo regato homónimo que serve de foxo natural. O asentamento presenta un primeiro recinto circular cinguido por unha potente muralla aterraplenada. Nalgúns tramos aínda se enxerga o muro da cara externa da muralla, ergueita con cachotería a base de coios de cuarcita. O acceso á croa probabelmente se sitúa na estrema SW de acordo coa prospección magnética levada a cabo no presente proxecto. Como singularidade cómpre remarcar a presenza dunha sorte de muradella descontinua en dirección N-S, que divide a croa en dúas partes e que non se corresponde cun valado de linde xa que non ten nada que ver co parcelario tradicional da zona. A este primeiro recinto xúnguese pola cara E unha segunda muralla que acouta un espazo de reducidas dimensións, nada semellante ás terrazas que adoitan forman parte dos poboados fortificados da Idade do Ferro. No extremo S, case sobre o parapeto, sitúase a bocamina coñecida como O Burato do Mouros, probabelmente de orixe medieval e practicada sobre a estrutura defensiva orixinal do castro. Nesta zona E do castro de San Lourenzo (a de meirande accesibilidade desde as terras chas da Agra de Castro) concéntranse as estruturas defensivas, cun dobre sistema de foxos e contrafoxos. A croa e o seu recinto oriental aséntanse sobre unha terraza que se estende ao longo do arco SW-E, cinguida pola súa vez por senllas vagoadas conformadas por antigas gabias mineiras, coñecidas na microtoponimia local co nome de As Grovias. Ambas as dúas trincheiras parten dunha gabia de exploración mineira que se estende cara ao NE. A este respecto, constatamos aquí o emprego de tecnoloxía hidráulica para o deseño dos foxos do castro, algo moi común tamén nos castros mineiros do NW da Península Ibérica. O camiño de carro tradicional de acceso á croa do castro discorría ao pé da terraza W, polo foxo exterior do poboado. En liñas xerais o panorama ofrecido pola prospección xeofísica de 2016 correspóndese coa realidade material documentada nas escavacións. O entramado arquitectónico exhumado na zona sur comparte as mesmas características que as cabanas rexistradas no sector 2, ao NE da croa. Existe un ordenamento urbanístico que marca un eixo SE-NW para o desenvolvemento das edificacións. Estas comparten a mesma fasquía: estruturas cuadrangulares con esquinas redondeadas, feitas en cachotaría de cuarcita e recrecido das paredes con adobes e pallabarro. Estes relictos do nivel de ocupación antigo do poboado fortificado están inzados de evidencias metalúrxicas como grandes escouras de ferro, estruturas de combustión e grellas de fornos. Polo tanto temos a certeza de que se procesaba e producía ferro en diferentes zonas dentro da croa do castro. Podemos afirmar que a arquitectura doméstica, a organización espacial e as tipoloxías dos materiais atopados no San Lourenzo encaixan ben co que sabemos para a segunda Idade do Ferro no centro-sur da provincia de Lugo. Deste xeito, escavacións recentes amosan como nesta zona da Galiza, quizais debido á influencia da cultura celtíbera meseteña, existía un urbanismo no que predominaba a arquitectura doméstica con formas cuadrangulares e rectangulares. Este é o tipo de cabanas que apareceron en escavacións arqueolóxicas no castro de Castromaior (Portomarín), Barán (Paradela), Vilela (Taboada), o castro de Arxeriz (O Saviñao) e o castro de San Vicenzo do Pino (Monforte de Lemos). Pola súa vez, a cerámica é tipicamente castrexa e resposta á tradición oleira local, con presenza de olas con nula ou escasa decoración, agás brunidos e espatulados. No tocante á metalurxia, adoitaba haber en cada castro de tamaño normal unha ou dúas unidades domésticas dedicadas ao traballo do ferro. Non obstante, no noso caso semella ser unha actividade xeneralizada en todo o poboado. Confirmar esta hipótese é importante porque os castros especializados na metalurxia do ferro coñecidos para o noroeste peninsular están datados en época romana (Orellán, por exemplo, perto das Médulas). O castro foi abandonado coa chegada de Roma e foi reocupado en época altomedieval pola comunidade labrega que despois daría lugar á parroquia de Cereixa O castro foi abandonado coa chegada de Roma e foi reocupado en época altomedieval pola comunidade labrega que despois daría lugar á parroquia de Cereixa. Na zona sur da croa estabeleceuse unha necrópole entre os séculos X e XII, de acordo coas datacións de C-14. Até o momento temos escavado unhas 65 tumbas, e todas respostan á mesma tipoloxía: de forma fusiforme, con muros de cachotaría de varias fiadas de coios de cuarcita, orelleiras case sempre na cabeceira e grandes lousas ou laxes facendo de tampa. Xa que logo, vemos como no século X unha comunidade reocupa simbolicamente un poboado fortificado protohistórico. Neste senso, o caso do San Lourenzo é un exemplo máis dun fenómeno constatado nas terras asturianas e nas zonas montesías na actual provincia de Lugo. A monarquía astur-galaica a partir do século VIII fixa o hábitat en moitos casos arredor dun lugar de culto, sobre ou no contorno inmediato dun castro. Casos semellantes ao noso son as necrópoles altomedievais escavadas no castro do Chao Sanmartín (Grandas de Salime), nos Castros (Mondoñedo) e no castro de Santa María de Cervantes (Cervantes). No tocante ao enxoval funerario, nas tumbas desta época no norte da península adoitan aparecer materiais e obxectos paganizantes, como dentes de animais, doas de colar, sílex e moedas en tumbas vascas e coios e anacos de acibeche en tumbas asturianas. O mesmo acontece en necrópoles coetáneas de Irlanda. Nesta liña podemos interpretar as doas de colar aparecidas na tumba 1 (púñanse nos ollos do defunto), os dentes de leitón da tumba 35, un dente de herbívoro na tumba 37, lousiñas furadas nas tumbas 39 e 46 e o caso impresionante da tumba 36, onde á altura da cabeza do defunto se dispuxo unha morea de escouras de ferro. Por riba deste cemiterio ergueuse unha ermida no século XIII na honra do santo e que estivo en activo até o último terzo do século XVII. No seu interior documentamos o famoso esqueleto coñecido como Atilano, un home importante dentro da comunidade que viviu na segunda metade do século XV. Folklore Os mouros posiblemente son os moros; aquí reinou a mourindá nunha época e, claro, toda esa xente albergábase en sitios coma o castro, onde había bosque, metíase no bosque porque estaban acostumbrados a vivir no bosque... Houbo a guerra da mourindá e moitas outras porque viñeron generaciós que se peleaban unhos cos outros; houbo os celtas, celtíberos, godos, visigodos, os romanos; todos foron botados a paus. Hai unha historia grande diso... O San Lourenzo trouxérono os curas de alí, do castro, para a igrexa, pero o santo marchaba e ía para o castro, quería seguir alí, así que se lle fixo outra capela no castro. A miña avoa contaba das rogativas que se facían cando había sequía; que un ano que non chovera nada fórase en procesión desde o castro ata ao río e ao mollar o santo no río comezou a chover, salvando as colleitas. Eu xa non a recordo, a capela, que se verán aínda os muros. A pedra levouse de alí para as casas da Lende. A nena Mariquiña ía coa avenza ao castro. Alí apareceuselle unha moura fermosa, atendendo unha tendiña chea de cousas de ouro. A moura pediulle que non contara nada na casa pero a cativa foise da lingua e as consecuencias foron funestas. Ao ver que tardaba en voltar do monte, a familia saíu na súa busca e, entre lusco e fusco, berraban pola nena. Ao pasaren pola regata do castro sentiron unha voz de aló do fondo do Burato dos Mouros: ¡Ni que Mariquiña, ni que Maricuela, por ser lengoreta está en la cazuela! San Lourenzo vén a nós O proxecto arqueolóxico do castro de San Lourenzo cobre o notábel baldeiro arqueolóxico que existe na Terra de Lemos no tocante ao coñecemento científico sobre a paisaxe da Idade do Ferro. Pola súa vez, consolidou neste último lustro un recurso patrimonial visitábel na Ribeira Sacra e no Camiño de Inverno, un ben que é xestionado directamente pola comunidade. Pero o realmente abraiante deste lugar de memoria é que nos permite reconstruír arqueoloxicamente a relación dunha comunidade rural co seu santo ao longo de mil anos. Cando a fins da segunda campaña arqueolóxica, no verán de 2017, apareceron as primeiras tumbas, incluso os veciños máis escépticos se renderon á evidencia. A comunidade considerou que alí estaban os antergos, os fundadores da parroquia de Cereixa, os avós. A este respecto, a arqueoloxía o que fixo aquí foi simplemente demostrar que o pobo tiña razón. As lendas do santo que liscaba da actual igrexa, á noitiña, para volver ao seu castro, o que facían era sinalar onde se atopaba a orixe da comunidade. As lendas do santo que liscaba da actual igrexa, á noitiña, para voltar ao seu castro, o que facían era sinalar onde se atopaba a orixe da comunidade Esta arqueoloxía emocional fai do San Lourenzo un lugar único no noso país. Aquí desenvólvese unha arqueoloxía verdadeiramente pública. Convértese o local social da asociación de veciños nun laboratorio de tratamento de materiais arqueolóxicos, aberto a todos. A veciñanza, crianzas incluídas, axudan nas escavacións e na exhumación dos devanceiros. A escavación en si mesma é un campo de experimentación de novas formas de facer arqueoloxía. Por vez primeira na Galiza retransmitiuse pola radio pública unha exhumación e divulgouse en tempo real por Facebook Live a través da canle V Televisión. Desde o verán de 2018 o San Lourenzo é a sede dun campo de traballo internacional da Xunta da Galiza, polo que teñen pasado rapaces e rapazas de Taiwán, Rusia, Francia e Italia. Os voluntarios trocan experiencias e axudan os veciños na organización da Romaría do San Lourenzo o 10 de agosto, unha celebración que foi recuperada en 2016. O impacto mediático do proxecto e a súa repercusión internacional teñen fortalecido o orgullo identitario e o sentido de pertenza da veciñanza de Cereixa nestes tempos de andazo. Estes son os esteos dunha ciencia arqueolóxica que trata en relación de igualdade o pensamento mítico transmitido de xeración en xeración pola comunidade. Unha ciencia aberta a todos, da que participan veciños, voluntarios, turistas e peregrinos do Camiño de Inverno a Compostela, que pasa ao pé mesmo do castro de San Lourenzo. _____________________ Para saber máis — www.sanlourenzo.net — Xurxo Ayán Vila. 2021. San Lourenzo ven a nós. Memorias dun castro galego. Santiago: Asociación de Veciños María Castaña, Excma. Deputación Provincial de Lugo, 236 páxinas. — As pedras de San Lourenzo. Curtametraxe documental dispoñíbel no youtube.