'Aires da miña terra'

Aires da Miña Terra Alén de O Divino Sainete e dunha considerábel cantidade de poemas soltos espallados en diferentes xornais e revistas, sería Aires da miña terra, o seu primeiro libro, que converteu Curros (Celanova, 1851-1908), nun dos nosos poetas máis sobranceiros. Tanto suceso alcanzou naquela altura, cunha sociedade maioritariamente iletrada, que de Aires da miña terra se chegaron a imprimir tres edicións en vida do autor: a primeira delas en Ourense, en 1880, ano excelso para a nosa literatura, ao coincidiren no mesmo as publicacións de Saudades gallegas de Lamas Carvajal, Follas Novas de Rosalía e Majina ou a filla espúrea de Marcial Valladares; a segunda en 1881, en Madrid e a terceira en 1886, na Coruña. A primeira edición consta de 21 poemas, sendo "Encomenda" o que fecha o libro. Ao final do mesmo aparecen as notas en galego que Curros escribiu sobre "A Virxe do Cristal", "Cántiga" e "Tempro deserto", que figurarán tamén nas outras dúas edicións en vida do autor. O suceso e a popularidade que acadou levaría o autor a se comprometer coa nosa lingua e co país xa para sempre. O libro contén poemas que xa foran elaborados ou publicados anteriormente en diversas revistas e xornais. É o caso de ”A primaveira” (El Heraldo Gallego, 1874), ou de “Cántiga”, o seu primeiro poema coñecido, composto en Madrid en 1869, e que sería publicado pola primeira vez en Aires da miña terra. Con música do seu compañeiro de cuarto Cesáreo Alonso Salgado, fíxose moi popular naquela altura na Galiza. Conservamos un comentario do propio Curros que aparece nas notas ás edicións do libro, e que nos axuda a comprender algúns aspectos do mesmo: "Tal é a primeira poesía que escribíu o autor n'o dialeuto pátrio. Non figuraría n'esta coleucion, si a circunstancia d'habela feito popular en Galicia á linda muiñeira que pra éla compuxo o Sr. D. Cesáreo Alonso Salgado, seu querido amigo, non-a fixese dina de ver á lus púbrica. Fóra d'esto, puxeron n'ela tales variantes os que inda oxe lle fan a honra de tarareála, que o autor xusgóu comenente dála á estampa tal e como a escribiu sobr'o marxe d'a leucion X d'a Economía política de Colmeiro, n'a tarde d'o 5 de Xunio de 1869". Así mesmo, incluíronse tres poemas de carácter costumista que Curros compuxo en 1877, publicados inicialmente en El Heraldo Gallego, e que resultaron gañadores no certame poético patrocinado polo seu protector e amigo Modesto Fernández: “A Virxe do Cristal”, “Unha voda en Einibó” (en que se describe un casamento na aldea), e “O gueiteiro” (tema inspirado no gueiteiro de Cantares gallegos de Rosalía, en que poetiza un tipo do noso país), temática exixida polas bases do certame (costumes, tradicións e tipos). Curros recoñeceu que estas composicións, compostas especialmente para a ocasión, nunca se escribirían se non fose por el e polo ánimo da súa familia. “A Virxe do cristal” é un extenso poema de carácter descritivo-narrativo de 1192 versos que, aproveitando unha lenda local de tipo folclórico e relixioso, o celanovés nos conta a historia dos namorados Rosa e Martiño de Vilanova dos Infantes e a providencial intervención da Virxe para salvar a dignidade e a inocencia de Rosa. Curros, na nota que redixiu para el, declarou que o escribiu "en oito noites mortás". Do poema, Roxelio Rodríguez Díaz faría unha adaptación teatral que se publicou en Buenos Aires en 1948, e Ramón Cabanillas escribiu un libreto de ópera ao que puxo música o mestre Baldomir e que non se chegou a publicar (tal como nos informa Carvalho Calero). Curros sempre tivo claro cal tiña que ser a función do poeta no mundo. Fiel a esa idea, rebélabase contra a inxustiza social Coa publicación de Aires, Curros sería procesado e condenado en primeira instancia polo xuíz Mella Montenegro, após ser denunciado polo bispo de Ourense, porque consideraba que tres dos seus poemas atentaban contra o dogma da igrexa: “A igrexa fría”, “Mirando ó chau”, “Pelegrinos, a Roma”. Posteriormente, en 1881, defendido polo avogado Luciano Puga, sería absolvido na Coruña. Tratouse do seu primeiro procesamento. O segundo, que acabaría sobresido, tería lugar na Habana. Se o primeiro foi motivado por causas politico-relixiosas, no segundo seríao por motivacións políticas. O seu primeiro procesamento actuaría como pulo propagandístico do libro que, a pesar de ser secuestrado, se esgotaría en seguida. No 1881, en Madrid, chegaría a súa segunda edición, aumentada con 6 novos poemas. “Cartas perdidas", ["Ten a serena o canto"], "¡Crebar as liras!", "Diante unha imaxe de Íñigo de Loyola", "A emigración" e "N'a chegada a Ourense d'a primeira locomotora". E no 1886, na Coruña, vería a luz a terceira, e xa definitiva, aumentada até os 36 poemas. Acrecenta 9 poemas: "Ó vento...", "Tangaraños", "As dúas pragas", "N'o convento", "Sobre unha foxa", "O "Ciprianillo", "A Luciano Puga", "O último fidalgo" e "A palabra". Curros sempre tivo claro cal tiña de ser a función do poeta no mundo. Esta concepción aparece reflectida nos poemas "Encomenda" ou "Crebar as liras". Fiel a esta idea, o autor rebelábase contra a inxustiza social representada polos poderes fácticos decimonónicos: a igrexa (clero conservador), os caciques e os políticos reaccionarios que coas súas leis contributivas abusivas levaban os galegos á miseria e á emigración. Unha das características máis salientábeis de Aires da miña terra é a súa variedade temática. Ao lado de poemas de circunstancias, compostos con motivo dalgún acontecemento relevante, os que predominan son os de temática socio-política e anticlerical, aqueles de maior compromiso co país e as súas xentes. A igrexa como institución, adormecedora das conciencias, controlaba calquera manifestación de tipo social e mantiña oprimidos aqueles sectores da poboación que non comungaban coas súas ideas e que se lle opuñan frontalmente. Entre estes opositores estaba o noso escritor, que denunciou por sistema a súa clase máis elevada e conservadora (o bispo de Ourense, o Papa, os xesuítas…). Ese carácter crítico, alén das tres composicións xa mencionadas, (“A igrexa fría”, “Mirando ó chau”, “Pelegrinos, a Roma”), achámolo tamén no soneto “Diante unha imaxe de Íñigo de Loyola” en que os xesuítas son o centro do seu alvo, e en “No convento” (Estou escomulgado?… Millor, ea; // quen hoxe non o estea// non merece da pátrea acatamento). Alén da crítica ao papado (e viu que era un ventre // coas sedas vestido // máis ricas de Oriente), en “Mirando ó chau” mostra a súa posición contraria á pena de morte (i o criminal morre // i o crime repétese). O seu compromiso coa lingua aparece no primeiro poema do libro “Introdución” (idioma en que garulan os paxaros, // en que falan os ánxeles ós nenos), onde o autor reparou no perigo de desaparición da nosa lingua, xa acosada por sectores sociais contrarios á mesma (Ti non podes morrer… Eso quixeran os desleigados que te escarneceron!). Os caciques e os políticos conservadores afogaban a impostos os labregos e as súas familias. O abuso destes (os lobos da terra) e da curia eclesiástica (os lobos dos ceos) aparece denunciado en “Ós mozos” e en “O maio” en que Curros desenvolve unha firme defensa do labrego galego, frente ás quintas, as portas, os foros e os cregos que o esmagaban (Cantádeme un maio // sin bruxas nin demos: // un maio sin segas, // usuras nin preitos, // sin quintas, nin portas, // nin foros nin cregos). As súas ideas políticas percibímolas en “Sobre unha foxa” (Meditai, lampantís da Monarquía, // xunto á cova que se abre, // e decime que queda do voso ídolo // sinón ruína e sangue….), onde se revela a súa ideoloxía antimonárquica e republicana. Mais, alén dese mundo de loita e compromiso, Curros deixou un oco para incluír no libro algún poema de carácter intimista. É o caso de “Ben chegado”, de carácter ledo motivado polo nacemento do seu primeiro fillo Adelardo; mais, outros foron compostos por acontecementos lutuosos: “Ai!”, escribiuno con motivo da morte do seu fillo Leopoldo aos dous anos de idade vítima da variola, e “Na morte de miña nai”, polo falecemento de súa nai Petra Enríquez, sentidas elexías que estremecen o espírito máis insensíbel. Aires da miña terra é, aínda nesta altura, un libro para desfrutar léndoo e para, ao mesmo tempo, decatármonos da situación social na Galiza de finais do século XIX. Os seus poemas foron lidos, recitados, cantados e comentados en numerosos foros, até converteren hoxe o autor nun clásico da nosa literatura. Desde a súa publicación sería reeditado en múltiplas ocasións; a primeira delas, no ano da morte do autor, a cargo do seu fillo Adelardo. E desde esa foron sucedéndose outras moitas até a actualidade. Alén diso, diversos autores e editoriais optarían pola súa tradución, case sempre acompañada da outra obra maxistral, O Divino Sainete. Xa en 1892, Constantino Llombart publicaría en Madrid unha tradución da mesma ao castelán. E máis recentemente apareceron dúas edicións bilingües: unha, en 1977, feita por Celso Emilio Ferreiro; e outra, publicada en Barcelona en 1989, por Xavier Costa Clavell. Finalmente, se as súas traducións e reedicións axudaron a coñecer e a expandir os versos do libro, a música contribuiría a fornecer esta popularidade. Foron varios os poemas que atinxiron a celebridade servindo de base a composicións musicais: é o caso de “Cántiga” -arranxada por Xoán Montes e Xosé Castro “Chané” e, máis recentemente gravada por diversos grupos e solistas baixo o título de “Unha noite na eira do trigo”-; de “Ten a serena o canto” -tamén coñecida como “Melodía gallega” ou “Os teus ollos”-, musicada polo mestre Chané; de “O maio” -divulgada, entre outros, por Luís Emilio Batallán-, e de “Nouturnio” que, co título de “O sapo”, sería popularizada por Os Tamara de Pucho Boedo. Escolma de textos Cántiga No xardín unha noite sentada ó refrexo do branco luar, unha nena choraba sin trégolas os desdés dun ingrato galán. I a coitada entre queixas decía: "Xa no mundo non teño ninguén, vou morrer e non ven os meus ollos os olliños do meu doce ben". Os seus ecos de malenconía camiñaban nas alas do vento, i o lamento repetía: "Vou morrer e non ven o meu ben!" Lonxe dela de pé sobre a popa dun aleve negreiro vapor, emigrado, camiño da América vai o probe, infelís amador. I ó mirar as xentís anduriñas cara á terra que deixa cruzar: "Quen pudera dar volta, pensaba, quen pudera convosco voar!..." Mais as aves i o buque fuxían sin ouir seus amargos lamentos; sólo os ventos repetían: "Quen pudera convosco voar!" Noites craras, de aromas e lúa, desde entón ¡que tristeza en vós hai prós que viron chorar unha nena, prós que viron un barco marchar!... Dun amor celestial, verdadeiro, quedou sólo de bágoas a proba, unha cova nun outeiro i on cadavre no fondo do mar. Ai!... Como foi?... -Eu topábame fóra cando as negras vixigas lle deron; polo aramio súa nai avisoume i eu vinme correndo. Coitadiño! Sintindo os meus pasos revolveu cara a min os seus ollos. Non me viu... e chorou..., ai!, xa os tiña ceguiños de todo. Non me acordo que tempo me estiven sobre o berce de dor debruzado; sólo sei que me erguín co meu neno sin vida nos brazos...- Bolboreta de aliñas douradas que te pousas no berce baleiro, pois por el me perguntas, xa sabes qué foi do meu neno. Pelegrinos, a Roma A ira de Dios, en labarada ardente, cinguiu do Vaticano a cima escura i endómeta, estralante, xorda, dura, prendeu do falso Cristo na aspra frente. Queimado o altar, sin solio en que se asente, rodou por terra o ídolo da altura, i a boca abrindo desdentada e impura, "Valeime aquí!", berroulle á turba crente. Romeiros, acudí!... Sinistro e fosco, o incendio crece que a razón atiza; cai o Papado, a Fe cheira a chamosco! Acudí, pelegrinos!..., que na liza que contra a Libertade abriu convosco, a besta apocalíutica... aguniza. O maio Aquí vén o maio de frores cuberto... Puxéronse á porta cantándome os nenos; i os puchos furados pra min estendendo, pedíronme crocas dos meus castiñeiros. Pasai, rapaciños, calados e quedos; que o que é polo de hoxe que darvos non teño. Eu sónvo-lo probe do pobo gallego: pra min non hai maio, pra min sempre é inverno!... Cando eu me atopare de donos liberto i o pan non me quiten trabucos e préstemos, e como os do abade frorezan meus eidos, chegado habrá estonces o maio que eu quero. Queredes castañas dos meus castiñeiros?... Cantádeme un maio sin bruxas nin demos: un maio sin segas, usuras nin preitos, sin quintas, nin portas, nin foros, nin cregos. Nouturnio Da aldea lexana fumegan as tellas; detrás dos petoutos vai póndose o sol; retornan prós eidos coa noite as ovellas tiscando nas beiras o céspede mol. Un vello, arrimado nun pau de sanguiño, o monte atravesa de cara ó piñar. Vai canso; unha pedra topou no camiño e nela sentouse pra folgos tomar. -Ai!, dixo, que triste, que triste eu estou! I on sapo que o oía repuxo: -Cro, cro! Ás ánemas tocan!... Tal noite como esta queimóuseme a casa, morreume a muller; ardeume a xugada na corte i a besta, na terra a semente botouse a perder. Vendín prós trabucos bacelos e hortas e vou polo mundo de entón a pedir; mais cando non topo pecháda-las portas os cans sáienme élas e fanme fuxir. Canta, sapo, canta: ti i eu somos dous!... I o sapo, choroso, cantaba: -Cro,cro! Soliños estamos antrambos na terra, mais nela un buraco ti alcontras i eu non. A ti non te morden os ventos da serra i a min as entranas i os ósos me rón. Ti, nado nos montes, nos montes esperas, decote cantando, teu térmeno ver; eu, nado entre os homes, dormento entre as feras, e morte non acho, si quero morrer. Xa tocan.... Recemos, que dicen que hai Dios!...- El reza i o sapo cantaba: -Cro,cro! A noite cerraba, i o raio da lúa nas lívidas cumes comenza a brilar; curisco que tolle nos álbores brúa i escóitase ó lexos o lobo ouvear. O probe do vello, cos anos cangado, ergueuse da pedra i o pau recadou; virou para os ceos o puño pechado e cara ós touzales rosmando marchou... Cos ollos seguíndoo na escura extensión, o sapo quedouse cantando: -Cro,cro!