40 anos de VIH: indetectábel pero transmisíbel

Cando en xuño de 1981 describiron os primeiros casos de SIDA nos Estados Unidos, esta nova enfermidade aínda non tiña nome. A denominación da Síndrome da Inmunodeficiencia Adquirida chegaría máis tarde. Fíxose oficial fronte a outras propostas un ano despois, en xullo de 1982, poucos meses antes de que investigadores do Instituto Pasteur de París illasen o axente infeccioso responsábel desta doenza, o virus da inmunodeficiencia humana (VIH). Pasaron 40 anos. Neste tempo faleceron de SIDA 40 millóns de persoas en todo o mundo e estímase que outros 38 millóns conviven co virus. Segundo datos da ONU, cada ano contraen infección por VIH arredor dun millón de persoas e falecen perto de 700.000. Na Galiza, o número acumulado de casos de SIDA rexistrados desde que se detectaron os primeiros en 1984 até o 30 de xuño de 2020 sitúase en 4.266, "vivos e falecidos", precisa o último informe VIH-SIDA elaborado pola Dirección Xeral de Saúde Pública, correspondente ao ano 2020. Como aconteceu no resto do mundo, entre 1984 e 1996 a incidencia da SIDA amosou "unha evolución moi ascendente". A partir dese momento comezou a baixar. Entre 1997 e 1998 marcou unha caída de máis de 40%. Desde os 2000, a estabilidade marca a evolución da enfermidade, cunha taxa de incidencia de 2,6 casos por 100.000 habitantes. Polo que se refire ao número de infeccións por VIH rexistradas, entre 2004 e 2019 o sistema de información da Galiza anotou 2.925 novos diagnósticos, cunha media anual de 183 infeccións, o que supón unha incidencia media de 6,6 casos por 100.000 habitantes. Nestes anos, as principais prácticas de risco asociadas coa infección foron as relacións sexuais, en 80% das casos, e o uso compartido de material para inxección de drogas, en 15% dos casos, en claro retroceso. Destaca o informe, ademais, que a mortalidade polo VIH-SIDA diminúe pouco a pouco. Desde 2008, sitúase por baixo das 3 mortes por 100.000 habitantes, maioritariamente entre persoas de 35 a 54 anos, mais tamén salienta a alta porcentaxe de diagnósticos serodios, que afecta a 48% das infeccións e a máis de 50% dos casos de SIDA rexistrados neste período, ao descubrir practicamente ao mesmo tempo, cunha diferenza de poucos meses, que eran portadores do virus mais a súa condición de doentes. Así, o diagnóstico precoz é un dos obxectivos centrais da campaña da ONU para controlar a epidemia do VIH no marco do Programa 95-95-95, que busca identificar 95% das persoas infectadas por VIH en 2030, que 95% acceda a unha terapia continuada e 95% alcance unha carga viral indetectábel. De morrer a vivir Malia os desafíos pendentes, este triplo propósito dá conta dos avances que rodean o diagnóstico e o tratamento dunha infección que cada vez menos alcanza o seu estadio definitivo. "Nestes 40 anos pasamos de tratar unha enfermidade cuxa detección supoñía unha sentenza de morte para a persoa diagnosticada, en moi pouco tempo, a tratar unha infección que permite levar unha vida practicamente normal", explica a Nós Diario Álvaro Mena, médico da unidade de Enfermidades Infecciosas do Complexo Hospitalario Universitario da Coruña. Os tratamentos marcaron a evolución da SIDA. Na primeira década, eran limitados e "moi tóxicos". A partir de 1996 xurdiron antirretrovirais capaces de inhibir a replicación do virus mais con efectos adversos bastante severos para un proceso crónico. "Agora manexamos tratamentos bos, non tóxicos e cómodos. A maioría dos pacientes contrólase moi ben cunha única pílula ao día e facendo vida normal". Nesa normalidade entra en xogo a vellez. A calidade dos novos fármacos, máis seguros, eficaces e tolerábeis, aumentou a esperanza de vida das persoas infectadas. "Foron facendo anos e agora é moi habitual recibir doentes de 60, 70 e mesmo 80 anos, algo impensábel hai dúas décadas", salienta Mena. As persoas infectadas polo VIH teñen un risco cardiovascular máis elevado e certa predisposición a determinados tumores, ademais de algunhas secuelas derivadas de procesos secundarios. "Pero isto non é o máis frecuente agora mesmo", incide Álvaro Mena, quen admite un índice "inadmisibelmente alto" de diagnósticos tardíos, na Galiza e nos países de rendas máis que deben camiñar cara un diagnóstico anticipado da infección. Neste obxectivo colaboran os comités anti SIDA da Galiza, grupos de apoio e integración social que ademais de combater o estigma que aínda pesa sobre as persoas infectadas polo VIH tamén contribúen á prevención e á detección da SIDA de forma moi activa. Na actualidade só funcionan o de Ourense e o da Coruña, onde desenvolve o seu labor como psicólogo Juan Bonome. O estigma persiste A situación da SIDA nos últimos anos, di, ven marcada pola "estabilidade". Con todo, advirte de novos contaxios. "Os datos confirman que se seguen dando, e que hai unha porcentaxe da poboación que non sabe que é positivo por VIH". Bonome sería partidario dun cribado masivo, pero mentres tanto defende o apoio que ofrecen desde o comité anti SIDA da Coruña con test orais gratuítos que ofrecen un resultado en 20 minutos. Este servizo está dispoñíbel tanto no Punto de Calor, dirixido a persoas que urxen unha ducha, xiringas, condóns ou lavar a roupa, como no Sex Point, un espazo de prevención e asesoramento sexual, aberto especialmente á comunidade LGTBI. "De media atendemos unhas 100 persoas diarias no Punto de Calor e unhas 70 ao mes no Sex Point. A maiores, desde hai dous anos, mantemos unha unidade de saúde mental na rúa que multiplicou por cinco a demanda". O estigma do VIH persiste. Bonome describe dificultades no ámbito laboral, familiar e social. "A relación entre a SIDA e o consumo de drogas foi perdendo peso co a medida que tamén cedeu protagonismo na transmisión. Pola contra, a idea do 'cancro gai' permanece, non está erradicada e supón un obstáculo severo para quen convive co VIH". A incomprensión e o rexeitamento, en moitos casos, coexisten coa exclusión social. "Neste momento atendemos 12 persoas con VIH que non teñen medios económicos nin referentes familiares para poder subsistir. Comparten vivenda e gozan dunha boa calidade de vida. Nós tratamos de ofrecerlles esa estrutura que perderon na súa propia cidade: son habituais da rede municipal de museos, de bibliotecas e dos eventos deportivos, grazas á cesión de entradas por parte dos clubs. O que buscamos é que teñan unha vida o menos complicada posíbel". Educación sexual Ese mesmo desexo téñeno para a poboación máis nova. O comité anti SIDA da Coruña visita os institutos da comarca e amplía o traballo de prevención e educación sexual que desenvolven desde os centros Quétote+, da Xunta, e desde a Rede Educativa LGTBI. "A nivel xeral a educación sexual é moi insuficiente.Non é un coñecemento regrado nin curricular", salienta a profesora Ana Ojea, coordinadora da rede. . "O que fan algúns centros é solicitar obradoiros de Quérote+ pero son contados e non obrigatorios polo que aínda hoxe hai alumnado que remata o instituto sen a máis mínima educación sexual". Mais, para ter unha boa formación, resalta, "a educación sexual debe ser integral e inclusiva. É preciso que inclúa todas as orientacións sexuais, realidades corporais e prácticas sexuais máis aló do coitocentrismo, e debe atender necesariamente á afectividade e ao respecto en toda relación sexual". Hai moito descoñecemento aínda, coinciden Ojea e Bonome, que ademais de xerar moitos conflitos relacionados coa identidade e a orientación sexual tamén afecta á prevención das enfermidades de transmisión sexual (ETS). Profilaxe e futuro A prevención é unha faceta irrenunciábel como tamén o é a investigación. A curación con novas estratexias de tratamento marcan o futuro contra o VIH a canda a consecución dunha vacina preventiva efectiva contra este virus. "Cómpre deixar claro que o VIH existe e segue a transmitirse. Ante calquera dúbida hai que facer un cribado e ter presente que dispoñemos de profilaxe preexposición e posexposición. A primeira consiste en darlle ás persoas cun alto risco de infección un tratamento preventivo que, se se toma ben, é moi eficaz. No segundo suposto, falamos dun tratamento de 28 días que se debe tomar despois dunha relación de risco, non máis de 48-72 horas despois, e tamén é moi efectivo", sinala Álvaro Mena. Son fármacos de dispensación hospitalaria, accesíbeis e financiados a disposición de quen cumpra os requisitos por Sanidade. En poucos meses, o especialista en enfermidades infecciosas augura "novas formulacións", fármacos inxectábeis "de longa duración", administrábeis cada varias semanas ou meses. "Os avances en tratamentos de cura van máis lentos pero é un paso necesario. Será o seguinte, ao igual que as vacinas preventivas, moi interesantes, sobre todo, en continentes onde a taxa de infección é moi alta e o acceso a tratamento máis limitado, conclúe.