Saleta Goi, unha estrela con luz propia

O sorriso e o bo ánimo de Saleta non podemos dicir precisamente que proviñesen dunha vida regalada, que non a tivo. A súa nenez non foi doada. Saleta ficou orfa de nai sendo pequerrecha e o seu pai, Luís Goi, republicano, foi apartado polo réxime fascista do desempeño como secretario de concello cando ela apenas tiña cinco anos. Segundo nos ten contado a propia Saleta, o seu pai tiña unha grande habilidade para se buscar a vida. Iso si, pasou por situacións económicas moi flutuantes -con momentos ben difíciles- e tivo de se mudar en varias ocasións de domicilio, que en moitos casos non era outro lugar que unha pensión. Apesar desas circunstancias tan complexas en que Saleta foi medrando, tennos comentado que, para ela, todo sucedeu con inocencia e naturalidade infantil. Moita habelencia debía ter o señor Luís para non transparentar a súa problemática adulta co fin de que a súa filla vivise a propia infancia, para alén de que, cando quería "asustala", non a ameazase con que "viña o coco" senón os falanxistas. Saleta lembraba o seu pai como home xusto, xeneroso, moi humano e con gran sentido da piedade; e ilustraba isto cunha pasaxe que ben merecería unha curta cinematográfica. Chegou á taberna-pensión onde se hospedaban pai e filla un señor cos zapatos rotos e pés mollados pola chuvia. O señor Luís, con zapatos xa moi usados, subiu polos seus novos ao cuarto para llos regalar ao maltreito señor. Tomaron un viño xuntos e falaron prolongadamente. O visitante acabou confesándolle: "Señor Luís, eu teño o encargo dos falanxistas de levalo. Agora non me atrevo". Seguramente nunca a piedade tivo tan enorme e inmediata recompensa. A imposibilidade de distinguir onde comezas ti e eu remato Cando Saleta, con 25 anos, coñece Manuel María, xa asumira con plenitude e madurez ese sentido da ética, da xustiza e da dignidade. Non é posíbel ler a obra de Manuel María sen advertir a grande incidencia que o encontro con Saleta tivo no escritor. El vive a súa mocidade con moita angustia, desacougo, frustración e sensación de fracaso. Aínda que esta problemática xa amainara, vai ser o coñecemento de Saleta no ano 1956 o que consiga a superación desa atmosfera de pesimismo, soidade e incomprensión. Eu andaba de tumbo en tumbo, sen saber onde está a luz milagreira que tiña de alumar os meus degaros tolos, os meus vieiros sen termo: Esa sede escura que no meu ser fondamente aniñaba facéndome tremer como a un neno pequeno... ... Estén sempre en min, e ven salvarme de tanta incertidume que me vence, de tanto lume que me queima, de tanto sentimento que eu derramo. (Entre a arxila e a luz, 1956) A intelixencia de Saleta para comprender este torrente caudaloso e conflitivo foi decisiva para que a parella emprendese un rumbo certo de amizade e camaradaría que vai durar 45 anos. Dese encontro de "salvación" e desa complicidade total vai dar conta Manuel María ao longo de toda a súa obra: "Ti esme necesaria como o pan,/ como o ar, como lume, como o sal!/... Ti trócasme en ledicia cada coita,/ dáslle ao meu espírito rumbo certo./ Es o esteo preciso para esta loita/ de sementar de flores o deserto!" (Cancións do lusco ao fusco,1970); "Non teño outro desexo, máis querer,/ que vivir, miña amiga, perto de ti/ e, ao teu lado, soñar e envellecer" (Poemas da labarada estremecida, 1981); "Non sei como agradecer tanta tenrura,/ tantos días usados en común,/ tantas horas de plenitude,/ tanta beleza que enterraches en min..." (A luz resucitada, 1984); "Grazas a ti, Saleta, compañeira/ non ando polo mundo desnortado" (Sonetos á Casa de Hortas, 1997). Saleta non é a gran muller que está "detrás", senón "a carón". Nunca poderemos saber que camiños literarios e persoais tería percorrido Manuel María se a súa vida non se cruzase coa de Saleta, mais o que si podemos afirmar con seguridade é que a súa obra está atravesada pola vida de Saleta. Ela non foi un elemento do cadro vital do escritor convertido en materia literaria ocasional; ela é a conformadora determinante dun xeito de vida e de compromiso cultural, político e humano que o escritor nolo agasallará con mestría en forma de literatura, con autenticidade e sen imposturas. Todo o talento que Manuel María tiña para a creación literaria tíñao Saleta para todo o demais: analizar o contexto político de cada momento e garantir que o proxecto creativo-cultural-político mutuamente concertado ficase sempre a salvo; achegar os medios económicos precisos e a súa administración para ter unha vida estábel; saber conformar a súa contorna máis próxima e confidente...; en fin, gobernar a vida en sentido pleno. Teño lido nalgunha referencia biográfica que Manuel María tamén era libreiro. Pola obra que nos deixou parecería que o seu único oficio foi o de escritor, mais é ben sabido que era do exercicio de procurador dos tribunais de onde el achegaba os ingresos para o seu sustento. O que nunca exerceu foi de libreiro. A libraría Xistral, aberta en 1970, foi conscientemente concibida por ambos para acadaren a solvencia económica, sen dependeren da literatura, e así teren garantida a independencia creativa. Mais o oficio de libreira exerceuno Saleta e fíxoo, alén diso, con gran dedicación, solvencia e dilixencia; e sen esquecer nunca a función de se converter nun foco difusor da literatura galega e nun instrumento de galeguización. Saleta tiña ben claro que aquela libraría debía ser impecábel no uso do galego e así llo aclaraba como condición imprescindíbel ás persoas que por alí pasaron para a axudaren na atención á clientela. Como curiosidade rechamante, está ben saber que a fita de embalar que se usaba ía coa bandeira galega cunha estrela vermella, salvo obxección da clientela. E cando Saleta relembraba este e outros feitos de compromiso directo co nacionalismo, dicía: "E non pasou nada, aquí estamos". Por Galiza ten verdadeiro sentido a nosa vida O pensamento político de Saleta, sempre cun marcado sentido da xustiza e da igualdade social, axiña se vinculou á defensa de Galiza e das súas clases populares desde unha orientación nacionalista. A partir de finais dos 50 acudiu cada 25 de xullo á misa de Rosalía como único lugar onde expresar a galeguidade posíbel naquela altura. Moi poucos días despois da fundación da Unión do Povo Galego, o 25 de xullo de 1964, Saleta e Manuel María afílianse a este partido que pretendía reorganizar o nacionalismo desde unha óptica inspirada no ideario de Castelao e xa moi distante dos postulados de Ramón Piñeiro. Esta integración vai ter natural continuación ao faceren parte do grupo fundacional da Asemblea Nacional-Popular Galega en 1975 e do Bloque Nacionalista Galego desde o ano 1982. Na medida en que o seu compromiso foi medrando, tamén o fixo o acoso do réxime fascista sobre os dous membros da parella. Á tensión continua da militancia clandestina uniuse o acoso social, as chamadas telefónicas ameazantes e, máis tarde, as multas cuantiosas, a vixilancia domiciliaria permanente e mesmo a súa detención arbitraria. Non terminou ese fustrigamento no posfranquismo, con tentativas serias de illamento social. Mais Saleta, nesas circunstancias, era quen de saír co seu vestido máis vistoso e lucilo con elegancia e orgullo desafiante nos propios ambientes que a tentaban isolar. Era moita a súa fortaleza para soportar e salvar o cerco, moita máis que a de Manuel María. Saleta percibía, igual que Manuel María, que unha mudanza positiva para Galiza tiña de pasar por unha profunda mudanza política e, por tanto, vían a política como unha necesidade. Mais, de xeito moi diferente a el, Saleta vivía a política no día a día, no detalle, gostaba do debate profundo e da acción para que Galiza tomase as rendas do seu destino. Non faltaba nunca ás celebracións destacadas do nacionalismo, inclusive cando Manuel María non puido acudir por enfermidade e, certamente, non faltou nunca despois do seu falecemento: o 25 de xullo, o 17 de maio, as mobilizacións en defensa dos servizos públicos, dos dereitos laborais, do medio ambiente ou do pacifismo. Que tristura sufriu neste 25 de xullo por non poder acudir! Tamén houbo un momento para a discrepancia e fíxoo con toda a clareza. Mais poucas persoas souberon que abandonara a disciplina partidaria. Transcorrido un tempo, reintegrouse de novo, recoñecendo coa mesma clareza que fixera unha análise errónea. Esa era Saleta. Aborrecía a politiquiña e adoraba a política tomada a serio, de xeito que os seus grandes referentes eran Bautista Álvarez e Francisco Rodríguez; e non só polas súas calidades para exercela, senón fundamentalmente pola súa ética insubornábel, pola súa coherencia e polo seu sentido de servizo ao País, sen pedir nada en troca. Rexa enteireza e continuación da Estirpe Cando no ano 2004 faleceu Manuel María, apagouse en Saleta a luz do seu sorriso. Foi moi duro para ela e, ao mesmo tempo unha tremenda recompensa, acudir ás numerosas actividades de homenaxe organizadas entre o 2005-6 pola AS-PG, a Mesa pola Normalización Lingüística, AELG e CIG-Ensino. A dor amorteceu á calor de tanto agradecemento, que tamén lle ratificaba que o esforzo pagara a pena. Foi entón cando comprendeu que o legado de Manuel María debía ser reunido e preservado para garantir a súa permanencia no tempo e a súa difusión, non por ser o da persoa que máis amara, senón porque na súa obra está o País enteiro. Ben coñecía o traballo sobre Manuel María que facían outras entidades arraigadas na Terra Chá, traballo de que estaba agradecida. Mais ela tivo moi claro que o seu proxecto debía ir na procura de mostrar todas as dimensións do escritor articuladas pola súa magnitude nacional. E con ese ideario decide crear a Fundación Manuel María de Estudos Galegos, co fin de adquirir unha casa, preferibelmente a natal do escritor, e reunir alí o seu legado para o difundir. Non se trataba de crear unha entidade máis, tratábase de introducir máis na sociedade unha obra importante para Galiza. Acompañeina neste traballo e sempre tivo claro que, de non sermos quen de dispormos dun espazo físico apropiado para o obxectivo, disolvería a Fundación. O traballo foi moi dificultoso e ben pode merecer un relato detallado noutra ocasión. Mais o verdadeiramente importante é que axiña se foron sumando mans amigas e, coa intelixencia de Saleta, conseguimos nun curto prazo dous pequenos milagres: adquirir e remodelar a casa natal do escritor para a converter en Casa-Museo en plena crise económica, e que Saleta recuperase "a luz da súa sorrisa/ iluminando mainamente/ este noso Outono/ de soños abondosos e cumpridos". Entregouse con paixón ao traballo, xa nunha idade avanzada, e entregou tamén os seus propios bens á Casa-Museo, vivindo con grande alegría a rápida consolidación da Fundación, a notábel actividade e visitas da Casa-Museo e, sobre todo, a constatación de que a obra literaria de Manuel María non se gardara nun relicario, senón que seguía viva na sociedade galega. Foron de novo anos de vida plena, de recuperación da alegría, de retorno do comentario profundo e mesmo mordaz, de intensa actividade, de desfrute coas amizades e coas pequenas alegrías da vida, de ánimo gozoso capaz de resistir a adversidade. Dos seus derradeiros meses non sabería dicir algo máis sintético que o que expresei na súa despedida na Casa-Museo. Cando comezou a ver que a vida se apagaba, expresou o seu desexo de morrer como vivira: coñecendo sempre toda a verdade e asumindo con dignidade, serenidade e sen dramatismos o que a vida puxera diante de si. Sentiuse sempre satisfeita da vida que tivo e preocupouse moito de que os derradeiros momentos non supuxesen ningunha rectificación ou emenda. Grazas por tantas ensinanzas, Saleta. Desde a Casa-Museo Manuel María trataremos de estar á altura para continuarmos co seu traballo e, para iso, convidámosvos desde xa a facerdes a vosa visita. Non vos defraudará.