Un roteiro rosaliano no ensino

Antes de comezar con calquera tipo de visita, cremos que na aula se debe facer un achegamento á autora. Isto pasa por falar un pouco da importancia de Rosalía e da súa obra no panorama literario galego e universal para espertar a curiosidade do alumnado. Destacaremos tanto o amor que sentía por Galicia, como o valor de ser a autora do primeiro libro escrito integramente en galego despois dos Séculos Escuros, Cantares Gallegos, así como do de Follas Novas, recuperando deste xeito o prestixio do que gozara a nosa lingua e cultura. Louvaremos igualmente a valentía de escribir e publicar co seu nome e apelido, sendo muller, naquela sociedade decimonónica patriarcal na que a muller non tiña cabida no mundo da cultura. Ademais, podemos ler e comentar algúns poemas que nos interesen e amosarlles algunhas imaxes de lugares rosalianos emblemáticos: Santiago, Bastavales, Padrón, a Casa-Museo (visita virtual)... Tamén se lles poden mostrar algúns vídeos sobre a súa figura e a interpretación musical de distintos poemas por grupos actuais que conectan mellor con eles como Tanxugueiras, ou a renovación estética que fan Abe Rábade, Guadi Galego e Anxo Angueira, ademais das versións de Uxía, Luz Casal, Amancio Prada, etc. Nesta primeira fase presentámoslles o itinerario que temos pensado percorrer e irémolo relacionando cos aspectos biográficos da autora e coa temática de certos poemas para facilitarlles a comprensión dos mesmos. O profesorado realizará unha escolma daqueles textos que teña pensado traballar durante o itinerario. Recoméndase que sexan lecturas breves que se realizarán nos lugares a visitar onde o profesorado explicará as relacións que o poema ten co espazo no que se está nese intre. Todo este procedemento tamén o poden seguir outros departamentos didácticos no caso de decidir realizar esta actividade de xeito interdisciplinar: Dinamización Lingüística, Xeografía e Historia, Ciencias Naturais, Literatura Española, etc. En canto aos lugares rosalianos que lle poden interesar ao departamento de Galego, en Santiago estarían o Panteón de Galegos Ilustres, o Museo do Pobo Galego, a Praza do Obradoiro, a Catedral, Porta Faxeira, IES Rosalía de Castro, Alameda (monumento a Rosalía) e praza de Vigo, mais isto dependerá de cada centro. Fóra de Santiago poderíase visitar Ortoño (Ames), Bastavales (Brión) e Padrón e, aquí, a Casa-Museo, o monumento do Espolón, a praza de Macías o namorado, o cemiterio de Adina e, se dese tempo, o pazo de Arretén e/ou o de Lestrobe (Dodro), malia que estes derradeiros lugares hoxe son propiedade privada e hai que solicitar permiso aos seus propietarios. O desenvolvemento A semana previa á viaxe, elaboramos un cuestionario para que o resolvan (por parellas ou grupos) durante o percorrido e facemos a escolma de poemas que imos ler; seguidamente seleccionamos o texto e a persoa que vai recitar en cada lugar. Chegado o día, visitaremos os lugares máis significativos na biografía da Rosalía segundo o tempo dispoñible. Do que se trata é de reflexionar sobre o que puideron influír estes lugares e estas paisaxes na súa obra e observar a identidade entre a autora e Galicia. Nós comezamos a nosa visita en Santiago de Compostela, en concreto na praza de Vigo, para descubrir o lugar do seu nacemento. Alí comentamos que Rosalía naceu nunha casa das Barreiras, un barrio de Santiago que lindaba co que se chamaba Camiño Novo -hoxe rúa Rosalía de Castro- pegado aos campos de Cornes. Aquí, diante do monumento a Rosalía, lemos parte do poema de Follas Novas titulado "En Cornes". Fernoso campo de Cornes / cando te crobes de lirios / tamén se crobe a ialma / de pensamentos sombrisos / De Cornes lindo lugare... Nel apreciamos o contraste entre a ledicia da paisaxe que a rodea e a tristeza e pobreza do eu poético ou labrego desexando fundirse coa terra. De aquí trasladámonos pola rúa Rosalía de Castro ata a Alameda onde se atopa o paseo da Ferradura no que se ergue o monumento dedicado á nosa autora. Nel figuran tamén os títulos dalgunhas obras así como varias placas e ofrendas de distintos organismos nacionais e internacionais. Aquí ou no balcón da Alameda adoitamos ler parte do poema de Follas Novas titulado "San Lourenzo". Nel fala da "robreda silenciosa de San Lourenzo..." e do "convento tras do muro" como o lugar a onde lle gustaría ir refuxiarse dado o presentimento da súa morte polo deterioro físico e anímico que sentía, o cal contrasta coa vitalidade da paisaxe, da carballeira e das rosas que observaba arredor de dito convento. Seguindo o noso percorrido cara á Porta Faxeira, pasamos por diante do IES Rosalía de Castro, que albergou a Real Sociedade Económica de Amigos del País onde Rosalía estuda, entre outras materias, debuxo e música cando chega de Padrón coa súa nai en plena adolescencia. Nesta etapa tamén estudou no Liceu da Xuventude, convento de Santo Agostiño, participando en actos culturais e destacando como actriz amadora. Alí coincidiu con outros estudantes que tiveron gran repercusión na nosa cultura como foron o seu futuro amigo Aurelio Aguirre, Eduardo Pondal e quizais Manuel Murguía. Estando en Santiago viviu experiencias felices e amargas que foron fonte de inspiración para a súa obra. Residiu en varios lugares que podemos percorrer: Porta Faxeira, rúa do Vilar, rúa dos Bautizados, praza de Mazarelos, pazo de Amarante, rúa da Senra, etc. Nós recomendamos dirixirnos cara á catedral e en Praterías pódese recitar parte do poema de Follas Novas "Na Catedral", e ir á praza do Obradoiro para lembrarlles o lugar de bautismo -Hospital Real, hoxe Hostal dos Reis Católicos- para xirar despois cara á praza de Cervantes e dirixírmonos ao Panteón de Galegos Ilustres en San Domingos de Bonaval. Alí lembraremos o traslado dos seus restos mortais dende o cemiterio de Adina en 1891 e pódese recitar o poema que abre a segunda parte do libro de Follas Novas, ¡Do íntimo! titulado "Adiós" no que fai unha triste despedida de todos aqueles lugares santiagueses que ela tanto amaba: Adiós montes e prados, igrexas e campanas; / adiós Sar e Sarela cubertos de enramadas / adiós Vidán alegre, moíños e ondanadas; Conxo, o do claustro triste i as soedades prácidas Neste mesmo lugar aproveitamos para louvarlles as figuras das nosas letras que alí descansan, dende Alfredo Brañas a Francisco Asorey, Ramón Cabanillas, Domingo Fontán e, fundamentalmente, Castelao. Tamén podería merecer a pena visitar o Museo do Pobo Galego, principalmente a tripla escaleira helicoidal ou as diferentes dependencias do mesmo, dado que nos ofrecen unha visión de síntese das distintas facetas que definen a cultura de Galicia. Ortoño e Bastavales Rematada a visita a Santiago podemos pasar polo Castro de Ortoño para seguir o periplo vital da autora e ver, na casa na que viviu de nena coas súas tías paternas, a placa da fundación do Seminario de Estudos Galegos que alí se colocou en 1923 en homenaxe a Rosalía; de aquí dirixímonos a Bastavales para xantarmos alí. Despois visitaremos a igrexa e escoitaremos o marabilloso son das campás que Rosalía oía cada día dende Ortoño, onde viviu a súa nenez. Para iso necesitamos pedirlle ao cura que avise o campaneiro para que acuda a tocar ese día a esa hora. Logo, distintos alumnos e alumnas lerán o poema intimista "Campana de Bastavales", contemplando o val de Amaía no que se situaba o "muíño dos castañares" ao que Rosalía fai referencia no poema "Adiós ríos, adiós fontes", e albiscando Ortoño. Vendo esta paisaxe poderemos comprender mellor o mundo rural no que se criou e o peso que este mundo ten na súa obra. Escoitando as distintas partes do poema "Campanas de Bastavales", podemos percibir os sentimentos máis íntimos e tristes de Rosalía ao sentir o inevitable paso do tempo. Padrón e Casa-Museo De aquí dirixímonos a Padrón e comezamos a visita na estatua do Espolón que se atopa ao pé do río Sar e da igrexa de Santiago onde está o Pedrón do Apóstolo (ara romana) que deu nome a esta poboación. En fronte deste monumento, damos lectura ao poema de Follas Novas "Pra a Habana" no que percibimos o sufrimento producido pola emigración. Lemos tamén "Estranxeira na súa patria" Na xa vella baranda / ... / foise a sentar calada e tristemente / frente do tempro antigo... Neste poema observamos o sufrimento, a soidade e a insolidariedade daqueles que a esqueceron. Rosalía sente a desgraza colectiva existencial intimamente relacionada coa persoal. Seguidamente atravesamos a vila pola praza de Macías O Namorado e a rúa Xoán Rodríguez onde tamén viviu Rosalía coa nai, segundo consta nunha placa dunha casa desa rúa. Seguimos por diante do xardín botánico cara á Casa-Museo de Rosalía. Alí realizamos a visita, previamente concertada. Unha das guías do museo amosaranos o perfil de Rosalía como muller intelectual galega e explicaranos o que hai nas distintas salas da planta baixa. A primeira está dedicada á súa biografía. Na seguinte está a súa poesía con primeiras edicións de Cantares Gallegos, Follas Novas, etc. A terceira está dedicada á influencia da escritora tanto a nivel nacional como internacional e nela podemos ver e escoitar gravacións de textos seus recitados e musicados. Logo indícannos que fagamos nós a visita por libre da cociña e do primeiro andar, no que podemos ver unha sala de exposicións co seu escritorio persoal. A continuación, o cuarto matrimonial no que Rosalía faleceu, cun óleo dela pintado polo seu fillo Ovidio cando era novo. Despois, pasamos ao salón principal no que recibían as visitas. De aquí, imos ao despacho-biblioteca de Murguía e Rosalía no que aparecen algunhas cartas e notas manuscritas do matrimonio. Todo isto reflicte a imaxe dos tempos nos que viviu Rosalía e a súa familia recreando o que foi unha casa rural semifidalga da época. Fóra, na Orta da Paz, ou no balcón da mesma casa, aproveitamos para facerlles unha breve disertación do que foron os derradeiros anos da súa vida, e damos lectura aos poemas de Follas Novas "Cando penso que te fuches" no que apreciamos todas as pantasmas e medos que Rosalía arrastrou durante toda a vida provocándolle unha grande angustia, e "Miña casiña, meu lar". "Cantas onciñas / de ouro me vals!" Neste último poema, vemos as penurias económicas e físicas do labrego galego e a crítica da autora á insolidariedade e á incomprensión social e política. Despois desta visita e dependendo do tempo, decidimos se visitamos o pazo de Arretén ou o de Lestrobe nos que Rosalía viviu algunhas tempadas e mesmo escribiu parte das súas obras. Hoxe en día, ambos son privados. Se imos a Arretén, podemos ler na capela a parte do poema "O pazo de A..." ou "Casa Grande", e se imos a Lestrobe podemos ler o poema de Cantares Gallegos "Como chove miudiño". En ambos apreciase a súa identificación coa terra, con Padrón, co Sar, con Galicia e co pasado. De non realizármonos ningunha das visitas anteriores, podemos ir ao cemiterio de Adina onde estivo enterrada Rosalía dende 1885 ata 1891, ano no que foi trasladada ao Panteón de Galegos Ilustres de Santiago. Deste xeito, finalizamos o roteiro no lugar onde Rosalía finou a súa vida. E para rematar non hai nada mellor que os propios versos da autora que pecha o libro Cantares Gallegos: Eu cantar, cantar, cantei, / a grasia non era moita, / que nunca delo me pesa / fun eu meniña grasiosa / Cantei como mal sabía/ dándolle reviravoltas/ cal fan aqués que non saben / dereitamente unha cousa / ...