Os restos de Elduayen. A historia baixo os pés de Vigo

Galiza é un dos países do mundo cunha maior riqueza patrimonial. A densidade de xacementos e edificacións de calquera etapa histórica aumenta en gran medida as posibilidades de estudar e coñecer o pasado, os costumes e formas de vida das sociedades pretéritas que un día percorreron os mesmos lugares que hoxe en día percorre a actual poboación galega. Deste contexto de conexión coas diferentes etapas históricas do país non son alleas as cidades galegas. No caso de Vigo, desde hai meses uns traballos urbanísticos sacaron á luz os vestixios da antiga urbe que noutrora nacera ao pé da ría. En concreto trátase do proceso de construción dun túnel por parte do Concello da cidade olívica, co obxectivo de atravesar Porta do Sol e a rúa Elduayen, conectando até o paseo de Afonso XII. Cando os equipos de construción contratados polo Goberno local comezaron a levantar o solo, os primeiros restos arqueolóxicos non tardaron moito en aparecer. Muros de vivendas, cimentos de edificacións antigas e o trazado das anteriores rúas que percorrían Vigo forman parte do xacemento que hoxe está ao descuberto en Elduayen. Unha oportunidade única e privilexiada para estudar o pasado da cidade que, porén, está a espertar o conflito entre o Concello de Vigo, co seu alcalde Abel Caballero á cabeza, a veciñanza e as asociacións que pulan pola protección do patrimonio cultural. Falta de información do Concello de Vigo Despois de que se descubrisen os primeiros restos de vivendas antigas, o Goberno local de Vigo decidiu soterralos e proceder a continuar cos traballos de construción do túnel, algo que xa provocou numerosas críticas. Aínda que o Concello se amparou no informe dos seus propios expertos, nos que se aseguraba que o xacemento atopado non tiña especial valor ou interese para a súa conservación, asociacións como Vigo Histórico -que encabeza o proceso de reivindicación do patrimonio cultural da cidade- denunciaron que o soterramento con formigón destes restos podía supor o deterioro ou mesmo a destrución completa de moitos deles. Neste sentido, o arqueólogo Fernando Carrera, integrante de Vigo Histórico, explica a Sermos Galiza que "xa se taparon moitos restos que nunca poderemos saber que eran, de que época databan ou o seu verdadeiro valor patrimonial". Co paso dos meses, as escavacións na zona de Elduayen seguiron sacando á luz novas partes dun gran xacemento pertencente á Cidade Vella de Vigo. Entre elas destacan varios tramos da antiga muralla que rodeaba a urbe durante a súa época moderna -até o século XIX, cando comezou o proceso de rehabilitación e renovación de Vigo- ou restos do baluarte da Falperra, un dos principais puntos defensivos da cidade desde o século XVII. Mesmo chegou a falarse de que se atopara parte da cimentación da igrexa da Misericordia, un dos principais puntos relixiosos de Vigo durante séculos -este último foi desbotado polos expertos do Concello de Vigo e da Xunta, a pesar da opinión favorábel de asociacións e persoas coñecedoras da historia desta igrexa-. Porén, tal e como critica o arqueólogo, non existe un coñecemento claro de cales son os restos en específico que os equipos de traballo están a atopar no proceso de construción do túnel. Ou mellor dito, "a veciñanza non coñece que é o que se atopa nese xacemento, porque o Goberno local non explica ou non dá a información completa do que alí hai". Sobre os argumentos dados polo Concello de Vigo -co que Sermos Galiza intentou contactar sen éxito- para proseguir coa construción da infraestrutura do túnel, Fernando Carrera advirte que estes se asentan sobre inexactitudes e mesmo contradicións, nun intento de "sacar adiante a obra". "Primeiro dicían que os restos das vivendas que atoparon eran de finais do século XIX, sobre 1890. Despois, cando comezaron a atopar restos das murallas, que datan do século XVII a empresa arqueolóxica que leva a cabo a investigación do xacemento abriu a man a que tivesen unha antigüidade maior", detalla o experto. Para Carrera, é imposíbel que o xacemento sexa de mediados de 1890, xa que "a rúa Elduayen foi construída na década de 1860, así que, como mínimo, estes restos deben ser inmediatamente anteriores". O feito de que as vivendas se atopasen dentro do espazo delimitado polas murallas que protexían a Cidade Vella de Vigo hai séculos é outro dos argumentos esgrimidos polo arqueólogo para defender que os restos poderían ser incluso máis antigos. "Se os restos estivesen por fóra do trazado da muralla, até poderíamos chegar a debater a súa data, mais semella difícil que no seu interior se levase a cabo unha renovación integral das vivendas nunha época tan moderna", subliña Carrera. Unha obra "ilegal" Para o arqueólogo, o problema de base das obras que se están a levar a cabo na rúa Elduayen, e en xeral en toda esta zona do Casco Histórico de Vigo, é que son "ilegais". "O casco antigo de Vigo está declarado no seu conxunto como un Ben de Interese Cultural (BIC); isto quere dicir que todo el está considerado como un único xacemento", manifesta Carrera. A Xunta da Galiza, a través da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, organismo encargado de xestionar e levar un control dos BIC no país, exixe aos concellos que deseñen un plan especial de urbanismo que se adecúe ao respecto e protección da integridade do patrimonio en cuestión que se atopa protexido pola declaración de Ben de Interese Cultural. "O Concello redactou o plan e envioullo ao Goberno galego para que lle desen o visto bo, pero como a súa aplicación recae no propio Concello, agora está facendo o que quere", critica o arqueólogo, que sinala que a Xunta "mira cara a outro lado" co que está pasando na rúa Elduayen. A comezos de outubro a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural púxose en contacto co Goberno local de Vigo para dicirlle que non podía retomar as obras do túnel até que Antas de Moura, a empresa de arqueoloxía que está encargada de estudar e avaliar este xacemento, remate co seu traballo. Porén, tanto a veciñanza como Vigo Histórico denuncian que as obras non se paralizaron en ningún momento. "De nada serven os avisos da Consellaría [de Cultura] se despois non existe un control efectivo do que está a ocorrer no propio lugar dos feitos; os avisos da Xunta quedan en papel mollado", lamenta Carrera, quen opina que se trata máis ben "dunha comedia ou dun lavado de cara" que demostra que existe un grao de conivencia entre o Concello de Vigo e o Goberno galego, representado nos medios de comunicación como un enfrontamento entre ambas institucións. "O obxectivo último é, pouco a pouco, lexitimar as obras". Por outra parte, o arqueólogo afirma que á obra, ademais de ser ilegal, é "innecesaria" e "obsoleta". "O Concello argumenta que está a levar a cabo esta obra para mellorar a peonalización do Casco Histórico da cidade de Vigo, ao tempo que se garante a mobilidade dos automóbiles a través do túnel", detalla. Porén, o experto defende que o plan de peonalización do Casco Histórico non precisa da construción deste "proxecto faraónico máis propio dunha época na que se investían grandes cantidades de fondos públicos no formigón". "Quero deixar claro que Vigo Histórico non está en contra da peonalización do casco antigo, porque é cara a onde camiñan todas as cidades e é o que exixe a lexislación europea", engade Carrera, que sinala que a propia asociación redactou un proxecto de peonalización, dispoñíbel na súa páxina web, no que se demostra que non é preciso levar a cabo a construción do túnel até o paseo de Afonso XII. O arqueólogo defende que é a lexislación europea a que vai deixar obsoleto o túnel, porque "nuns anos o Concello vai recibir o aviso de que por aí non poden circular vehículos", algo que podería chegar a pasar mesmo antes de que se inaugure a obra. Pesimismo e posíbeis alternativas Preguntado polo futuro dos restos atopados en Elduayen, Fernando Carrera non pode evitar mostrarse pesimista. "Penso que o túnel vai acabar sendo construído e todos os xacementos atopados acabarán arrasados e desaparecendo, sen que se chegue a levar a cabo un verdadeiro estudo arqueolóxico dos bens patrimoniais que hai se atopan", recoñece o arqueólogo, que asegura que esta visión do futuro non impedirá que Vigo Histórico "siga dando a batalla mentres haxa batalla que dar". A asociación e os seus integrantes levan anos "a presentar denuncias a distintos niveis xudiciais para impedir que o Concello de Vigo siga adiante con estas obras. Polo de agora a xustiza non atendeu as nosas reivindicacións, pero non nos imos render", sostén. Ademais da vía xudicial, Vigo Histórico tamén leva tempo a desenvolver diferentes iniciativas de concienciación social para implicar a veciñanza na defensa do conxunto histórico de Elduayen. Desde faladoiros até camiñadas, pasando por concentracións, a presión civil axudou a "minorar" os traballos do túnel. "Cando só denunciabamos nós, a obra seguía ao seu ritmo normal, pero como agora se están sumando cada vez máis denuncias veciñais nas redes tiveron que gardar as formas", salienta Carrera. En canto a que se debería facer para protexer e difundir o valor patrimonial dos restos atopados nas obras da rúa Elduayen, o arqueólogo explica que calquera iniciativa debería pasar pola musealización dos restos. "Todo o que destruíron os traballos de escavación xa non se vai poder recuperar; agora e momento de protexer todo o que segue aínda en pé e o que queda por descubrir", engade o experto, que defende que a parte das obras do túnel que xa se levou a cabo podería ser empregada polo Concello de Vigo para construír un aparcadoiro ou para desenvolver un centro loxístico que facilitase o movemento polo Casco Histórico de Vigo, xa que "son medidas que favorecerían moito máis o modelo de peonalización que defende o Goberno local para proseguir coa construción do túnel. "Son alternativas moito menos custosas que unhas obras que partirán en dous o casco antigo da cidade e que repito, en moi poucos anos quedarán totalmente obsoletas", insiste Carrera. Para o arqueólogo, "a construción do aparcadoiro, por exemplo, facilitaría á veciñanza desta zona a súa mobilidade, ademais de reduciría as emisións, algo que o túnel non vai conseguir nunca". Para a musealización dos restos que até o de agora se atoparon na rúa Elduayen, Fernando Carrera non considera que sexa necesario trasladalos a outro espazo para a súa exposición, tal e como se fixo noutros lugares, senón que podería levarse a cabo no propio emprazamento actual -unha alternativa pola que tamén apostan concellos a nivel galego, estatal e internacional-. "Non se me ocorre unha mellor maneira de mostrar como era o Vigo do pasado", asegura o arqueólogo, que cre a cidade conta cunha riqueza patrimonial suficiente como para que se leve a cabo unha aposta decidida pola súa promoción. "Non estamos falando de grandes investimentos, só de pór en valor o noso pasado histórico", argumentou o experto. Ademais, subliña que a musealización dos restos da rúa Elduayen podería converter esta zona nun importante recurso patrimonial artístico para a cidade. A historia de Vigo, nunha rúa O xacemento da rúa de Elduayen deixou ao descuberto non só algunhas das principais edificacións da cidade de Vigo, senón que tamén gran parte da historia viva dunha cidade coma Vigo. "Os restos abranguen toda a historia da cidade", explica Carrera. Unha historia que vai desde o seu asentamento ao pé da ría até converterse nun dos principais motores económicos do país. Neste sentido, Vigo Histórico chama a reivindicar a memoria da evolución da cidade olívica a través duns restos arqueolóxicos que hoxe en día se enfrontan á desaparición pola acción dun Goberno local mais preocupado en "proxectos faraónicos" que en defender a "integridade patrimonial e cultural" de Vigo.