Ramón Cabanillas: Un museo luminoso

A casa natal do poeta permanecía fechada e, aínda que se podía visitar mediante cita previa, non estaba cumprindo coa función de casa-museo que Cabanillas merecía. O Concello chamou o deseñador Pepe Barro para que elaborase un proxecto e decidiuse que a casa natal se convertería nun arquivo que custodiase documentos e que fose accesíbel só para estudosos, mentres que o Museo se situaría na Casa da Calzada, un edificio do centro histórico da vila ao que se ten acceso a través da Oficina de Turismo, o cal facilitaba a cuestión do persoal que o ten que atender. Deconstruír a poliédrica figura de Cabanillas: por onde empezar? A resposta era doada: pola materia coa que traballa o poeta, as palabras. Tras varias consultas con especialistas, escolléronse unha ducia delas que explicaban as diferentes caras do autor: Cambados, poeta, galego, desterro, familia, fouce, prelo, fe, canto, escena, irmáns, sempre. “Cambados é un pouco o alfa e o omega dun autor que regresa constantemente á súa vila natal e que, en determinadas épocas, faina protagonista dos seus versos”, aclara Barros. Un dos poucos obxectos que se exhibían na casa natal que eran auténticos era a mesa de escritorio onde Cabanillas compuxo Samos. Esa mesa agora constitúe o centro do novo museo e sobre ela proxéctanse as doce palabras que serven de chave para entrar no universo do poeta. “A mesa dun escritor é un espazo simbólico cun valor moi alto”, xustifica Barro, “e ao mesmo tempo é a reliquia de maior tamaño que pode mostrar o museo”. Barro fixo un enorme traballo de pescuda na procura de imaxes, documentos e obxectos que se puidesen asociar a estas palabras e que explicasen o devir dun autor que foi aclamado “poeta da raza” case desde os seus inicios. Así, por exemplo, coa palabra Cambados relaciónase o pucho do bautismo, o que lle puxo a súa nai para o que se chamaba cristianar. “Cambados é un pouco o alfa e o omega dun autor que regresa constantemente á súa vila natal e que, en determinadas épocas, faina protagonista dos seus versos”, aclara Barros. "Ao deixar os documentos orixinais no arquivo”, explica, “o museo ten que exhibir reproducións –tamén por cuestións de conservación– e permítenos expoñer, ademais, copias doutros documentos que están noutros arquivos e que enriquecen a visión sobre o autor”. Hai pezas que reflicten as contradicións e os equilibrios da época. Dentro dos obxectos exhibidos baixo a éxida da palabra galego están a medalla da Real Academia Galega e tamén os xemelgos de ouro e brillantes que a súa dona lle agasalla cando é elixido representante da literatura galega na Academia Española: unha praza creada a través dunha lei do ditador Primo de Rivera que, ao tempo que perseguía os “nacionalismos periféricos”, buscaba contrapesos que xustificasen a súa política. “Na foto que mostramos daquel momento, está a carón del Calvo Sotelo, que era un ministro galego daquela ditadura”, conta Barro. A decisión de aceptar aquel posto foille moi criticado, e Cabanillas ficou doído por aquela censura. Nesa mesma vitrina onde se amosan estes obxectos, podemos ver unha folla voandeira que editan os estudantes de Santiago chamando a seguir o cortexo fúnebre que leva a Rosalía a Bonaval, ao Panteón dos Galegos Ilustres, onde tamén acabarían os restos de Cabanillas. Cabanillas foi un dos fundadores da delegación de Acción Gallega en Cuba, onde coñeceu ao líder agrarista Basilio Álvarez; de volta á Galiza, comprometeuse coas Irmandades da Fala e converteuse na voz poética do movemento desde as súas colaboracións en A Nosa Terra A loita A palabra fouce simboliza toda a loita política, desde os primeiros momentos de achegamento ao agrarismo e á loita anticaciquil até a toma de conciencia co nacionalismo e ao republicanismo. Cabanillas foi un dos fundadores da delegación de Acción Gallega en Cuba, onde coñeceu ao líder agrarista Basilio Álvarez; de volta á Galiza, comprometeuse coas Irmandades da Fala e converteuse na voz poética do movemento desde as súas colaboracións en A Nosa Terra. "¡Irmáns, irmáns galegos! / ¡Desde Ortegal ao Miño / a folla do fouciño / fagamos rebrillar! Antes de ser escravos, / ¡irmáns, irmáns galegos! / que corra o sangue a regos / desde a montaña ao mar". Estrofas que marcan un destino. Como contraste, a palabra fe, que dá conta dun paradoxal sentido relixioso do poeta que fora expulsado do seminario con dezasete anos e que creou un persoal sincretismo entre o seu ideario nacionalista galego e a súa fe católica. Froito deste curioso sentimento foron Na noite estrelecida ou o seu último libro publicado en vida, Samos. Todas as palabras están rodeadas deses obxectos que visan a iluminar as moitas caras dun poeta que foi dandi, agrarista, republicano, nacionalista, relixioso e símbolo dunha loita durante a longa época da miseria moral franquista. "A palabra escena, por exemplo, subliña a súa relación co teatro, que tiña unha enorme importancia para as Irmandades”. Pepe Barro O Cabanillas máis esquecido A poesía –e a vida– multiforme de Cabanillas benefícianse deste tratamento temático que posibilita albiscar os fíos de unión entre a poesía saudosista, a política e mesmo a relixiosa, e relacionalas cunha biografía que se desenvolveu en paralelo a unha época primordial para entender a Galiza do presente. “E ademais”, acrecenta Barro, “permítenos non só ordenar todo o material arredor de ideas chave, senón tamén recuperar un Cabanillas máis esquecido: a palabra escena, por exemplo, subliña a súa relación co teatro, que tiña unha enorme importancia para as Irmandades”. Efectivamente, Cabanillas escribe primeiro A man da santiña, que foi a primeira montaxe do Conservatorio Nacional de Arte Galega. Logo outra, O Mariscal, que acabou sendo estreada como a primeira ópera en galego. “E aínda traballou noutras cousas como a adaptación á escena de A Virxe do Cristal, de Curros, que non chegou a realizarse pero cuxo texto aínda se conserva, non así a música de Baldomir”, comenta Barro. “Ou Macías o Namorado, un poema dramático que nunca chegou a estrearse”. Nese apartado móstrase unha colección de imaxes da época, do fotógrafo estabelecido en Vigo Samaniego, que retrata todos os cantantes que interviron na estrea de O Mariscal na cidade olívica, ataviados co vestiario que empregaban na peza e que dá unha idea da altura e a dignidade coa que se presentaba aquel acontecemento. “É unha colección que pertence á Real Academia de Belas Artes da Coruña e que chegan alí polo legado do compositor da ópera, Rodríguez Losada, e que nos presentamos a través dun pequeno vídeo”. A presenza do multimedia na museografía moderna permite que as persoas que visiten o museo de Cambados poidan ver as únicas imaxes fílmicas de Cabanillas, nas que se lle ve recitando diante do Monumento a Rosalía no ano 1951. Ou que ao comezar o itinerario se poida escoitar a peza sinfónica Na noite estrelecida, baseada no célebre poema, do compositor Manuel María Veiga. Sempre No museo existe un espazo moi emotivo, “unha solaina que é un lugar moi difícil para integrar nun museo porque está completamente acristalada e a luz e a calor incomodan moito ás persoas visitantes”, explica Pepe Barro. “O que fixemos foi construír dentro unha especie de 'capela' que ampara da luz solar e da calor e expoñemos alí uns obxectos que foron aparecendo durante a investigación: a coroa de loureiro que lle impoñen en Padrón no ano 1958 e que se conserva nun estoxo de ebanistería que varios galeguistas daquela vila encargaron para gardala -propiedade do Museo de Pontevedra- e a máscara fúnebre que o escultor Asorey fai tras o pasamento do poeta”. Esas pezas que representan o final da vida acaban transformándose nunha especie de reliquias que cargan de emoción o lugar. Acompañan esas pezas dous pequenos vídeos realizados a partir das imaxes existentes da coroación e do enterro do poeta. Alí onde a súa presenza era requirida, acudía, xa fose para iniciar proxectos editoriais, para recibir unha coroación poética ou para presidir as homenaxes permitidas aos vultos da literatura galega. O final do museo é un corredor ateigado de imaxes que se presentan en orde cronolóxica, en contraste coa exposición temática que se acaba de deixar atrás. Pepe Barro chama a atención sobre algunhas das pezas como “a reprodución dun óleo de Lloréns que pinta un Cambados marabilloso en 1923” até o cartel das eleccións do ano 1931 nas que Cabanillas se presenta por Pontevedra xunto con Castelao e Paz-Andrade. “Mesmo hai unha pequena homenaxe a Luís Rei, o escritor que hai poucos anos editou esa magnífica biografía [Ramón Cabanillas. Crónica de desterros e saudades, Galaxia, 2009] tan necesaria para coñecer a vida e a obra do protagonista do museo”, sentencia. Contrasta o relativo esquecemento da figura de Cabanillas coa unanimidade con que, durante a ditadura franquista, se consideraba a súa figura como a mantedora do facho da loita das Irmandades e do Partido Galeguista, malia que o seu perfil público tivese que ser forzosamente discreto (foi denunciado, investigado e obrigado a soportar todas as humillacións esixidas polos fascistas). Mais, alí onde a súa presenza era requirida, acudía, xa fose para iniciar proxectos editoriais como Bibliófilos Gallegos (que el inaugurou con Camiños no tempo) ou Galaxia (cuxo primeiro libro editado foi Antífona da cantiga), para recibir unha coroación poética ou para presidir as homenaxes permitidas aos vultos da literatura galega. E talvez por iso é máis necesario que nunca un museo que dignifique a súa vida e obra. “Unha das palabras que empregamos é Sempre”, explica Pepe Barro, “e aí mostramos unha carta que escribe Otero Pedraio e que lles fai asinar a todos os que se xuntaron arredor de Fermín Penzol para recibir o legado da súa biblioteca –o grupo formado por Ramón Piñeiro, García Sabell, Illa Couto…–, cando el xa estaba moi enfermo, e que Otero remata coa frase: Sempre Cabanillas, mastro ergueito da nosa nao. Iso déixanos ver a alta consideración que se lle tiña e ese papel que se lle outorgaba de heraldo e estandarte do galeguismo”.