Nenas literarias aventureiras

Adoita defenderse, tanto por parte da crítica máis especializada como pola sociedade en xeral, que precisamos de produtos culturais que protexan a infancia, pero que traten de forma igualitaria nenos e nenas. Ao longo de moitos anos, as nenas describíronse como seres dependentes, con pouca forza emocional, incapaces de cumprir os seus soños e cunha forte compoñente machista, algo que aconteceu en moitas das manifestacións culturais, xa sexan filmes, cancións e libros. Iso veu sendo unha tendencia xeneralizada que desde hai uns anos está cambiando, pois demostrouse que para mudar o sistema por outro máis igualitario urxe que as nenas dispoñan de referentes nos que mirarse. Esta loita por outros modelos móstrase de dúas formas: a través da eclosión de libros recompilatorios de biografías de mulleres destacábeis e pioneiras en moitos campos ao longo do tempo, que tentan visibilizar un labor case sempre descoñecido para a sociedade en xeral; e tamén grazas á recuperación de historias universais de hai moito tempo que volven ter unha vida renovada, grazas a novas reedicións ou traducións a outras linguas. Por outra parte, hai que indicar que os sistemas literarios dun pobo se nutren e se fortalecen grazas á publicación de obras orixinais nesa lingua pero tamén pola forza das traducións que soan nela. Así, grazas a todo este caldo de cultivo favorábel, na Galiza contamos con tres historias universais protagonizadas por nenas valentes, carismáticas e independentes que ofrecen novas análises e olladas sobre o necesario que é reclamar a igualdade. Anne, a de Tellas Verdes, de L.M. Montgomery, Heidi, de Johanna Spiry, e Pippi Mediaslongas, de Astrid Lindgren, son tres obras dirixidas ao público infanto-xuvenil en primeira instancia, aínda que lograron emocionar moitísimas persoas de todas as idades, e de aí que estean de plena actualidade. Tal e como analizaba a crítica literaria especializada en Literatura Infantil e Xuvenil (LIX) Montse Pena Presas, no seu libro Feminismos e literatura infantil e xuvenil en Galicia (Laiovento, 2018), a herdanza do feminismo “posibilitou que se prestase máis atención ás personaxes femininas, que se relesen desde outras perspectivas as producións das autoras, que se modificase o canon como consecuencia da recuperación de nomes de escritoras esquecidas polas distintas tradicións literarias, que interesase estudar a resposta lectora dos nenos e nenas que se analizase o multiculturalismo á luz de diferentes subxectividades, que nos últimos tempos se prestase atención á sexualidade como temática, que se reivindicasen e se visibilizasen os personaxes LGBT e que se recuperase o interese por revisar os modelos de masculinidades existentes para dar cabida a novas alternativas de ser nenos e mozos”. Na Galiza, grazas a editoriais valentes e tradutoras teimudas, podemos gozar de tres das grandes obras protagonizadas por nenas aventureiras. Como son estas obras? Que supón a súa tradución tantos anos despois? Falamos con Raquel Senra, Patricia Buxán e David A. Álvarez, as persoas intermediarias entre as voces orixinais e a galega. Anne, a de Tellas Verdes En 2017, a plataforma audiovisual Neftlix lanzaba a serie Anne with an E, que se converteu pronto nunha das favoritas entre as adolescentes que vían na rapaza protagonista un revulsivo para a vida. O audiovisual baseábase no libro que Lucy Maud Montgomery publicara en 1908 e que está considerado como un dos primeiros cunha protagonista feminista. Na mesma época da serie reeditouse o libro por parte de moitas editoriais, e na Galiza, por exemplo, dispoñemos de dúas versións: unha que publicara Sushi Books en 2020 con tradución de Moisés Barcia, e unha de 2021 que nos trouxo Raquel Senra e que saíu en Hércules Ediciones. Precisamente, Raquel Senra, ante a pregunta de como xorde a idea de traducir esta obra, lembra que “hai moitos motivos para verter unha obra dunha lingua a outra, pero neste caso eu pensaba que Anne, a de Tellas Verdes era unha novela moi importante dentro da LIX, que, malia ter referencias que agora vemos como desfasadas, marca un antes e un despois na creación do carácter das protagonistas, pois é unha das primeiras personaxes feministas da literatura para a xuventude, e en varias investigacións falan dela como unha personaxe protofeminista e a escritora Margaret Atwood declarou que entre os seus máis xenuínos descendentes seguramente está Pippi Mediaslongas”. Anne, a de Tellas Verdes é unha historia que se sitúa no imaxinario social de moitísimas persoas, pois tivo ao longo do tempo adaptacións múltiples tanto ao cine, como ao teatro e á televisión, aínda que non sempre se tratou como merecera. Senra considera que “a obra paréceme unha oda á imaxinación, á autoconfianza e ao amor propio, os coidados están moi presentes e tamén fala do poder de ter unha mente positiva para afrontar os problemas que se van presentando na vida”. Con esas premisas, e tendo en conta que está traducida a máis de trinta e cinco linguas, ela creu que debía soar tamén en galego. Desde que ela soñara coa tradución até que se formalizou con Hércules Ediciones pasaron uns anos, pero todo coincidiu nun tempo moi necesario, e Senra rematou o traballo de verter esta obra ao galego durante a pandemia, polo que “mergullarme nestas páxinas foi unha porta directa á natureza, unha fuxida mental ao exterior, xa que mentres estabamos fechados, eu podía sentir o son das follas que o vento movía, a luz dos solpores nas diferentes épocas do ano na illa do Príncipe Eduardo, as cores das cerdeiras en flor..”. Na obra, a natureza non é simplemente un decorado ou un espazo no que se enmarca a historia, senón unha personaxe máis, pois “ademais de dialogar con árbores, flores, estrelas…, todo o que habita e acontece na natureza acompaña a Anne”. A tradutora salienta que “o que máis valoro de Anne é que é unha rapaza que, malia as dificultades que se lle presentaron desde pequena (morte do pai e da nai, orfanato, familias descoñecidas, traballar nos coidados desde moi nova, rexeitamento do seu físico…) nunca deixa de crer en si mesma; e ten un carácter moi sensíbel, sempre cos demais moi presentes, coida dos seus seres queridos, e iso sen deixar de escoitarse para saber quen é e o que quere, de aferrarse á imaxinación e aos seus soños”. Toda esa admiración pola personaxe fixo que o proceso fose moi fermoso, pois, como recoñece a tradutora, “tiven que investigar sobre a infinidade de plantas e árbores que nomea, para as que en ocasións tiven que botar man de compañeiras especializadas en bioloxía e outras afíns para poder dar coa variedade da que falaba, ao que se suman as descricións da luz ricas e variadas, e o léxico relacionado co mundo da moda e os tecidos”. Heidi e o amor pola natureza Se facemos unha enquisa sobre quen coñece Heidi, seguro que nos sairía unha ampla maioría, aínda que posibelmente todas fosen a raíz das adaptacións televisivas que omitiron e cambiaron parte da historia orixinal que creara Johanna Spiry en 1880. Da man de Patricia Buxán, o libro pode gozarse agora en galego nunha publicación de Aira Editorial que conta cunhas fermosas ilustracións de Miguel Robledo. A tradutora salienta que “este traballo supuxo para min o reto de poñerlle voz a unha nena algo teimuda e chea de enerxía, e de percibir cos seus sentidos (e transmitir) unha paisaxe abraiante”. Ela refírese ao labor de conseguir, por exemplo, que as lectoras e lectores vexan que un campo de neve está ardendo e que oiamos o fungar do vento entre tres abetos xigantes, que nos saiba o leite de cabra e que ulamos a dozura da palla fresca gardada no sobrado. Este traballo súmase á dificultade de traer ao galego un clásico coa carga das adaptacións e de rachar co peso da tradición duns nomes adaptados e presentes no imaxinario colectivo doutra lingua (Pedro, Copito de Nieve, Niebla…). Patricia Buxán descubriu moitas cousas durante o proceso, no cal tivo que enfrontarse a “unha forma particular de escribir, cunha lingua alemá de finais do século XIX, e con algúns trazos propios da Suíza, como algún dialectalismo ou o uso de diminutivos, cos que tan a gusto me encontrei traducindo para o galego”. En canto á personaxe de Heidi, ela salienta que “supón encontrarse cunha meniña de oito anos (cinco ao inicio da primeira parte), morena e de pelo crecho, que no verán anda por fóra simplemente en biso, e estudar o mito perfectamente representado por esa mociña loira con vestido tirolés que até hai uns anos daba a benvida no aeroporto de Zúric lanzando un bico desde as pantallas do metro que une as terminais”. A obra que nos trae Aira Editorial contén os dous libros publicados sobre as aventuras desta nena, e que se titulan Os anos de andanzas e aprendizaxe de Heidi, e Heidi pode tirar proveito do que aprendeu. Precisamente, e segundo Buxán, Heidi explora a natureza desde todos os sentidos, emocionándose e transmitindo esa emoción a quen a rodea, en especial ás persoas que sempre viviran diante desa fermosura natural sen deterse a observala realmente. “Penso que unha das partes máis fermosas da obra é como describe as montañas e como as imos vendo desde a mirada de Heidi, e nela tamén vemos a posta en valor que se fai da lectura como medio para viaxar a outros mundos”. Pippi Mediaslongas e a irreverencia Na editorial Kalandraka podemos atopar os tres volumes das historias de Pippi Langstrump: Pippi Mediaslongas, Pippi Mediaslongas embarca e Pippi Mediaslongas nos Mares do Sur, de cuxa tradución de encargou David A. Álvarez. El describe esta experiencia como “intensa” pois “era moi consciente da relevancia dun texto da envergadura de clásico da literatura infantil que transformou o xénero nun momento clave da historia da humanidade, xa que despois dunha época escura da II Guerra Mundial aparecía un personaxe feminino que subvertía toda esa orde e reivindicaba o xogo e a alegría de vivir dende a perspectiva da infancia e, aínda máis importante, dende a autonomía feminina”. A esa intensidade uniuse o desafío de reproducir en galego un texto independente, autónomo e íntegro, nun percorrido directo desde o orixinal sueco até a nosa lingua, pois moitas das traducións a outras linguas desde os anos 50 sufriron contaminacións ao longo do tempo. Así e todo, o traballo foi levado adiante, e o resultado pode gozarse en galego coas ilustracións de Ingrid Vang Nyman. Sobre o proceso concreto da tradución, Álvarez salienta que “a linguaxe de Pippi é moi particular, poderíase describir como extravagante, sarcástica, irónica, e que se traslada en parte tamén á voz narradora”. Esa linguaxe amosa “unha variedade enorme, xa que inclúe termos dialectais, expresións arcaizantes ou en desuso, piruetas lingüísticas como invencións e neoloxismos, alteracións de termos existentes, frases ou palabras populares, aliteracións, onomatopeas, rimas e cancións…”. A esa riqueza habería que sumar, segundo Álvarez, que as historias están cheas de aspectos creativos e referencias fantásticas que non se corresponden con fenómenos culturais existentes no contexto orixinal sueco, como poderían ser algúns nomes de lugares ou de persoas, mais tamén certos vocábulos inventados. O tradutor tamén incide en que “outra dificultade habitual en calquera tradución é a translación de fenómenos culturais moi específicos, que conteñen referencias moi complicadas de transvasar ou de difícil comprensión para o público infantil, como pode ser o léxico culturalmente moi marcado nos ámbitos culinario, do mobiliario, ou no acervo musical ou literario, o que fai que tivésemos que adaptar un prato específico, unha composición musical ou unha rima concreta por non dispormos de correspondencias exactas”. Pippi é outra personaxe feminista, que foi versionada a máis de setenta linguas, considerándose un dos libros infantís con máis difusión en todo o mundo, pero que tamén sufriu censuras, cortes de pasaxes, capítulos ou outras mutilacións debidas á influencia da serie televisiva. En definitiva, na actualidade podemos gozar en galego destes clásicos pioneiros na creación de personaxes narrativas feministas, que conteñen mensaxes moi interesantes e de plena actualidade para que as nosas mozas dispoñan de espellos nos que ollar e soñar cun mundo máis xusto e igualitario.