Negro Púrpura: un filme rescata a febre do ouro agochado no centeo galego

O volframio, ese prezado mineral tan cotizado no mercado negro en tempos da segunda guerra mundial polo seu uso na industria armamentística, non foi o único ouro negro que se agocha na memoria galega. De feito, hai un aínda máis invisíbel que latexa na oralidade de historias contadas a medias, se cadra menos rescatado ao non cumprir unha vontade de colocar a Galiza no mapa do devir histórico máis explícito. A produtora Illa Bufarda presentou na Mostra de Cinema Etnográfico o día 6 de abril, no Teatro Principal, en Santiago, un documental que vira arredor de cuestións tan distantes e aparentemente inconexas como o labor das curandeiras galegas e a confabulación das farmacéuticas nos anos 50. O protagonista deste estraño nobelo de historias é un fungo alucinóxeno, o Cláviceps purpúrea, que medra principalmente no centeo. "Miña avoa traficou con LSD", contáralle durante unha sobremesa a Adriana P. Villanueva a súa compañeira de piso. Ese titular non podía menos que chamar poderosamente a atención das dúas Illa Bufarda, coa outra metade en Sabela Iglesias, que promoveron o desenvolvemento deste proxecto. Todo comezou nesta conversa informal arredor dun fungo co que nos 50 se facían moitos cartos. "Nós nunca escoitaramos falar del", comenta Villanueva. Nunha primeira procura rápida en internet descubriron moitas cousas, a maioría insólitas para o gran público. E alucinaron "coa cantidade de ligazóns que tiña o dentón con moitas cuestións acontecidas no mundo e como esa historia que aquí foi importante no seu momento non a coñeciamos". Foi tamén da necesidade de rachar con este baleiro dun pasado tan próximo que xurdiría Negro Púrpura. Un parasito moi rendíbel Comecemos polo principio. O Cláviceps purpúrea é un parasito que pode afectar a unha enorme variedade de cereais e herbas, como o trigo, a avea ou a cebada, se ben onde adoita proliferar é no centeo. Cando se desenvolve no ovario deste coñécese popularmente como cornello. A súa forma, imitando a do cravo (Syzygium aromaticum), lixeiramente curvada, dá lugar ao nome científico. Alcanza unha lonxitude de 40 a 60 milímetros, cunha cor branquexada ao principio que despois torna negro azulado, ou negro púrpura. Os experimentos con este fungo e os seus derivados levaron á descuberta da dietilamida do ácido lisérxico (LSD) Fortemente velenoso, a súa inxestión pode resultar moi prexudicial para a saúde. Porén, o seu uso terapéutico en medidas doses tamén permite empregalo como tratamento. En farmacopea, é dicir, nas compilacións de receitas de produtos con propiedades medicinais auténticas ou supostas, atribúenselle funcións desde tempos moi antigos. Na China usábase en obstetricia para contraer o útero e evitar as hemorraxias posparto. O cornello contén alcaloides do grupo ergolina, como a ergocristina, a ergometrina, a ergotamina e a ergocriptina. Estas substancias teñen un amplo espectro de acción no corpo, incluídos efectos vasoconstritores a nivel circulatorio ou de neurotransmisión. Os experimentos con este fungo e os seus derivados levaron á descuberta da dietilamida do ácido lisérxico (LSD), un poderoso enteóxeno que afecta ao sistema serotoninérxico, sintetizado por primeira vez por Albert Hofmann en 1938. Algúns investigadores suxiren que a beberaxe consumida polos participantes nos antigos misterios gregos dos eleusinos, chamado kykeon, elaborado a partir de poleo e cebada, podería producir efectos alucinóxenos atribuíbeis ao cornello. Do coagulante ao abortivo Tradicionalmente usouse o cornizó polas súas propiedades oxitócicas e vasoconstritoras, por exemplo, para acelerar os partos lentos ou para coutar as hemorraxias uterinas despois. Porén, tamén tiña outro uso: o abortivo. Facíase unha infusión con el que cumpría tomar no momento axeitado, porque, se non, como conta un dos informantes, "podía levar dúas vidas por diante". Iso implicaba facelo no primeiro mes, como moito mes e medio. Iso si, o fungo causa ao tempo unha redución na cantidade e calidade do gran, e cando a colleita infectada se emprega para alimentar o gando pode provocar ergotismo, unha enfermidade que se presenta con dous cadros clínicos. Un consiste na inflamación dolorosa das extremidades, formigueo, sensación de frío e fenómenos vasoconstritores, que poden conducir á necrose dos tecidos e á aparición de gangrena nas extremidades, principalmente, con posíbel perda de dedos, das mans ou dos pés. O outro, de tipo convulsivo, leva a axitación mental, delirio e perturbacións sensoriais. A intoxicación pode traducirse así en alucinacións. A doenza era tan frecuente na Idade Media que se chegaron a crear hospitais da orde de Santo Antón dedicados en exclusiva a coidar destes enfermos. Estes frades levaban hábito escuro cun gran T azul no peito. Ao frío inicial que senten moitas das persoas afectadas seguíalle unha queimazón aguda, da que veñen os nomes populares de "lume ardente" ou "lume de Santo Antón". Moitas vítimas lograban sobrevivir, pero quedaban mutiladas. A empresa farmacéutica Zeltia foi unha das grandes explotadoras. O dentón galego era rico en ergometrina, máis valorado na altura que outro dos alcaloides, a ergotamina, o primeiro que fora illado, pero con efectos adversos. A outra febre do cornello Mais a mediados do século pasado a febre era outra. Na Galiza dábanse as condicións idóneas de humidade e temperatura para cultivar este fungo cunha calidade óptima, polo que se converteu nun foco de venda. A empresa farmacéutica Zeltia foi unha das grandes explotadoras. O dentón galego era rico en ergometrina, máis valorado na altura que outro dos alcaloides, a ergotamina, o primeiro que fora illado, pero con efectos adversos. A demanda dos alcaloides para usos medicinais levou a procurar os cultivos de cereais de zonas temperadas. O feito de que se recollesen maioritariamente á man permitía conseguir un fungo mellor na Galiza. A "loucura do cornello", como lle chama a recreación dun anuncio publicitario en Negro Púrpura, levaría mesmo a comercializar imitacións con pasta de fariña tinguida, que durante 1951 se vendían a nada menos que 475 pesetas o quilo, mentres o dentón orixinal alcanzaba as 1.000. Na temporada seguinte baixaría o prezo a 150 pesetas, por mor do contrabando a Portugal e pola apertura das exportacións rusas, coas que o noso país competía directamente. A recolección era tan rendíbel que deixaba o campo sen xornaleiras para outros labores, como sachar as patacas, conta unha das testemuñas. Pois se nun día se apañaba un quilo, este pagábase a 75 pesetas, fronte ao peso do xornal desoutros traballos. Se "ían ás plantas" saía máis á conta. Ou así foi até que este ouro negro foi perdendo importancia por volta dos anos 60, porque viñeron os produtos de síntese de laboratorio. Se algo destaca son precisamente as informantes e testemuñas dun traballo de campo que adquire valor absoluto por si mesmo, unha intensa investigación gravadora en man para recoller o relato máis auténtico, o do pobo. Gravadora en man "Todo isto aconteceu en 2016, máis ou menos, cando nos empezou a picar a curiosidade", conta Iglesias sobre as orixes de Negro Púrpura. "Non foi até que recibimos a axuda da Deputación da Coruña para proxectos singulares que nos puxemos máis en serio coa documentación e o guión", explica. A partir de aí afondaron en diversas lecturas antropolóxicas, históricas ou científicas que se integran dunha curiosa forma no discurso do documental para ofrecer unha perspectiva ampla do fenómeno na Galiza. Das fontes, nesas primeiras procuras vencelladas co país, destacaría o blog Galicia Agraria, xestionado polo profesor que logo entrevistarían, Ángel Luís Fernández, impartindo aulas no documental. Ademais desta achega académica, a pouca bibliografía do tema inclúe un libro chamado Ignis Sacer. Historia del cornezuelo del centeno (La Hoja del Monte, 2013), de José Ramón Gómez Fernández, desde unha perspectiva algo máis internacional, onde as de Illa Bufarda tamén atoparon as chaves do que querían contar. Con todo, en Negro Púrpura non predominan as voces expertas. Se algo destaca son precisamente as informantes e testemuñas dun traballo de campo que adquire valor absoluto por si mesmo, unha intensa investigación gravadora en man para recoller o relato máis auténtico, o do pobo. As recolectoras, principalmente mulleres e crianzas, toman agora a palabra para contar en que consistiu aquilo do dentón. Chegar a rescatar todas esas historias non foi tarefa fácil. Partillar o desenvolvemento do proxecto a través das redes sociais xogou un papel fundamental. "Desde un blog e o Facebook iamos contando todos os avances", explica Iglesias, ao tempo que facían un chamamento a que "a xente da nosa xeración preguntase nas casas aos avós e avoas, ou pais e nais", sorprendidas polo nivel de descoñecemento de algo que aconteceu hai pouco tempo, igual que lles pasara a elas. "Esas historias estaban aí, o que pasa é que non se contaban", engade. "Fomos a moitos sitios no proceso de documentación", quer na Galiza quer no norte de Portugal. Villanueva di que o micromecenado lles deu certa repercusión nos medios, que fixo que chegase a elas xente que se cadra doutro modo non o tería feito. Unha forma de financiamento que ademais lles permitiría daquela esa primeira divulgación chave para poderen avanzar nese paso crucial e complexo de mergullarse na memoria oral. Dentro disto, o máis curioso para Villanueva foi o fermoso de ver como "a xente nos abría as casas e nos contaba as historias, e tamén a cantidade de historias que non metemos no documental porque non tiñan unha relación directa, pero que para nós quedan na memoria". A súa compañeira coincide con ela en primar a relación coas informantes como o mellor da experiencia: "Esa sensación de estar en débeda con todos eles". A isto engade a propia procura de ir conectando unha chea de cousas co fungo, "cada paso que iamos sabendo máis medraban os temas", conclúe. Entre as historias máis psicodélicas, atoparemos a borracheira de pan que colleu media vila dunha fornada con Cláviceps. Esta anécdota lembra a unha das teorías históricas que se atopan tras o proceso das bruxas de Salem, segundo a que a morea de mulleres axustizadas na fogueira tería inxerido tamén pan de centeo infectado. Outra conexión curiosa que sumar ás tantas deste Negro Púrpura. O fungo dos mil nomes No comezo, o proxecto que hoxe coñecemos como Negro Púrpura chamábase O dentón, unha das múltiplas denominacións que se lle dá ao longo do territorio a este prezado fungo. Entre elas atoparemos tamén caruncho, cornecello, cornello, cornicelo, cornilló, cornizolo, dente de can, gornicelo ou gran de corvo. "En cada sitio a xente usaba un termo diferente", contan desde Illa Bufarda, que non foron conscientes de "canto era así" até que o viron de primeira man. Non querendo optar por ningunha das variantes, algo que a priorizaría sobre as demais, que se empregan indistintamente segundo quen fale ao longo do documental, decidiron escoller o suxestivo nome da cor como título. Ademais, sinalan que "dentón" podía confundirse cun peixe, ou con Denton, Texas, nos Estados Unidos de América, factor este último que podería ser confuso para a difusión internacional.