NCG #10: O Novo Cinema Galego en dez filmes

Nomear algo significa facelo existir. Porque o que non se nomea non existe. Nese senso, podemos entender que pórlle unha etiqueta a aquel cine periférico que se viña facendo na Galiza contra 2010 foi determinante para chegar a entendelo todo como un conxunto, aínda que algún cineastas se sintan á marxe do movemento ou o entendan como algo fóra do propio feito creativo, que atinxe á crítica. Sexa no analítico ou como estratexia de márketing, o certo é que estes dez anos de Novo Cinema Galego deron para colocar ese tipo de filmes que foxen do convencional no panorama internacional dos festivais de cinema de maneira moi exitosa. Por primeira vez, Galiza non chega tarde a algo, dicía o crítico cinematográfico Martin Pawley. Estabelecemos como criterios non repetir filmes do mesmo autor e ordenámolos cronoloxicamente, para trazar un percorrido por unha década que colocou Galiza no mapa cinematográfico. Por espazo ou metodoloxía, fican fóra moitas pezas. Helena Girón e Samuel Delgado (Montañas ardientes que vomitan fuego, 2016), Miguel Mariño (Fomos Ficando Sós, 2013), Xisela Franco (Interior / Exterior / Durante, 2017), Santos Díaz (A liña política, 2015), Alberto Gracia (La estrella errante, 2018), Marcos Nine (La brecha, 2011) ou Ramiro Ledo (VidaExtra, 2013) son algúns dos nomes mencionados, máis pola propia imposición da escolma ficaron fóra de foco. Algúns precedentes Os críticos José Manuel Sande e Xurxo Chirro inclúen na súa escolma persoal filmes anteriores á aparición da etiqueta, pois consideran que "desde anos atrás xa se viñan facendo cousas que converxerían na explosión de 2010". Así , por exemplo, destaca Bs. As. (2006), do cineasta Alberte Pagán —quen tamén selecciona as súas dez pezas elementais do Novo Cinema Galego—, como un dos precedentes máis significativos. Experto en cinema experimental, creador libre e fóra de modas e formatos, Pagán faise especialmente coñecido por esta peza, "mestura axustada de indagación na memoria e nas formas", que, sobre todo, "abre unha vía onde poderían estar representadas moitas das súas seguintes pezas", di Sande. Chirro tamén sinala a longametraxe de Pagán, unha "proposta epistolar sobre a emigración onde viaxan identidades, palabras, sentimentos, lembranzas e historia". A directora e catedrática de Ciencias da Comunicación Margarita Ledo suma "os preguos escuros da emigración e da memoria" como base sobre a que se desenvolve este filme epistolar. 1. Todos vós sodes capitáns / Oliver Laxe / 2010 Non podemos senón comezar esta escolma co traballo dun dos cineastas galegos máis relevantes dos últimos anos. Aínda que "calquera das tres longametraxes de Oliver podería/debería estar nesta listaxe", Pawley decántase pola opera prima por mor da súa especial importancia histórica, pois entende que "foi o seu éxito en Cannes en 2010 o que facilitou todo o que veu despois". Mais aínda pensando no que acaba de conseguir o seu último filme, O que arde, crebando a brecha dos espectadores co cinema independente. Jose Manuel Sande alude tamén a Todos vós sodes capitáns película como emblemática en canto ao recoñecemento, así como "por anunciar metarrelato, cruce entre tradición e renovación, e difundir definitivamente a etiqueta do movemento ao tempo que preludia a robustez das súas seguintes propostas". Chirro comparte a opinión na relevancia deste filme "construído sobre as fendas da ficción e o documental para dar conta das singularidades da mirada". Pois Laxe trae a imaxes unha historia metacinematográfica rodada en Marrocos, na que un director trata de ensinarlles cinema a un grupo de rapaces. Pagán prefire deste autor unha das primeiras curtametraxes, París # 1 (2008), unha "viaxe etnográfica por unha Galiza que semella atemporal, antes de que Laxe abrise caminho na Galiza para umha necessária Segunda Vaga de películas autorais com vocaçom comercial". Un vieiro que, segundo o cineasta, están a percorrer hoxe autores como Eloy Enciso, Diana Toucedo ou Eloy Domínguez Serén, deixando atrás a individualidade e a experimentación do Novo Cinema Galego inicial. Margarita Ledo, con todo, escolle a última. O que arde é para ela "terra habitada, ‘amor a mort’, coma unha obra de Tàpies". 2. 1977 / Peque Varela / 2010 Peque Varela é unha das poucas mulleres que se atopan no canon -se non é demasiado aberrante empregar esta verba para o ecléctico- do Novo Cinema Galego. Chirro e Pawley optan por esta "animación na que fai un panorama crítico sobre algunhas das enfermidades do noso tempo", describe o primeiro, pois "cuestiona con inmensa intelixencia e humor as inxustizas e as desigualdades", engade o segundo. Para Pawley, as curtametraxes de Varela, quer 1977 quer esta, son exemplo das posibilidades da animación. De facto, Pagán escolle 1977 (2007), un exercicio de crítica social con identidade de xénero, que parte da experiencia autobiográfica, "imprescindíbel peza para estes tempos reaccionarios". Sande tamén entende que Varela reivindica a animación "como lugar para a reflexión persoal e a vindicación colectiva e sociopolítica". Síntoma do relato autobiográfico como viaxe interna, esta é tamén para Ledo unha curtametraxe ineludíbel, que participou en Sundance e tivo "brillante prolongación" no seguinte traballo da autora: Gato encerrado (2010). "Oxalá Peque volva facer máis filmes", desexa Pawley. Petición que, se nos estás lendo, Peque, partillamos. 3. Canedo / Vicente Vázquez e Usue Arrieta / 2010 A orixinalidade desta "mediometraxe documental sobre a vida dun libro que dá pé a que emerxan singulares perspectivas distanciadoras sobre a realidade" valeulle un lugar na escolma de Chirro. Trátase dun "excelente filme-performance que remata a ritmo de verbena", resume Pawley, que, na súa opinión, "mereceu moitísima máis visibilidade da que tivo". Con todo, o crítico rematou, con moita mágoa, por botala fóra da súa listaxe en favor de Verengo (Víctor Hugo Seoane, 2015), un documental sobre a vida nun pequeno lugar no rural galego que "non cae nin no pesimismo nin na ollada bucólica dos que están de paso". Sande observa en Canedo un filme de trazos singulares, que "van do performativo a un persoal humor" que segundo o crítico non abunda no cinema galego. Ademais, amosa a carreira do dúo WeAreQQ, artistas que saben xogar no límite dos propios universos creativos. 4. Vikingland / Xurxo Chirro / 2011 "Un monumento construído a partir de vídeos domésticos, os que gravou un mariñeiro galego moitos anos atrás", eloxia Pawley o traballo do seu propio compañeiro Chirro, demostrando ademais "que se pode facer cinema sublime con recursos ínfimos". Pagán entende que se ha tardar "en superar esta película ". Pois co material atopado como base, Chirro constrúe un documento de alto valor persoal, político e cinematográfico, que para el é "modelo perfecto para o que foi (ou debería ser/ter sido) o Novo Cinema Galego: cinema persoal e non industrial; linguaxe anovadora e experimental, altamente cinematográfica; e perfecta sintonía coa Galiza como pobo/cultura/lingua". Sande observa nela "a xenialidade da segunda vida das imaxes", poñendo en especial valor o "traballo de montaxe caseiro" capaz de tirar proveito dun material existente recompoñendo o crebacabezas. Vikingland é así un "auténtico ovni, sen complexos, unha peza única na historia do cinema". 5. Adolescentes / Ángel Santos / 2011 Seleccionamos Adolescentes por entrar dentro do período enmarcado pola etiqueta Novo Cinema Galego, se ben a maioría das persoas consultadas coinciden en sinalar O cazador como mellor filme de Ángel Santos. Con todo, Adolescentes non fica atrás. Este filme ofrece unha sucesión de retratos que estudan a rapazada. En pequenos ou grandes grupos, parellas ou solitarias, agardan nas rúas a que o tempo pase a través deles, expostos á nosa ollada. E a nosa actitude ante as imaxes resulta tan importante como a dos protagonistas, nunha visión da adolescencia contemplativa, que non xulga. Son os tres eixos que para Pagán resumen o filme: "rostros humanos, paisaxe urbana (Pontevedra) e temporalidade". Narrador de primeira orde, Sande considera a de Santos como unha das "traxectorias máis vivas e coherentes, amosando que a prosa rica e íntima tamén transgrede". 6. O Quinto Evanxeo de Gaspar Hauser / Alberto Gracia / 2013 Collendo como pretexto a figura de Gaspar Hauser -famoso adolescente alemán cunha misteriosa orixe, neno salvaxe que medrou en cativerio, illado por completo-, Alberto Gracia realiza un enigmático evanxeo cinematográfico para falar do cinema desde o propio medio. Un xogo transversal, entendido como o máis serio dos cometidos. "Como aprende o mundo un adulto que viviu encerrado toda a súa vida?", pregúntase Pagán. O filme de Gracia é para el "un catálogo de técnicas cinematográficas que permiten esa aprehensión da realidade". Chirro descríbeo como un "filme heterodoxo e radical que se torna nunha experiencia cinematográfica total". 7. Pettring / Eloy Domínguez Senén / 2013 Eloy Domínguez Senén é outro dos nomes imprescindíbeis que xera conflito. Pawley escolle No novo ceio (2014), curtametraxe na que "un edificio esférico serve de áncora fixa para unha belísima visión da cidade de Estocolmo". Chirro decántase por Jet Lag (2014), breve peza documental "chea de elementos e xiros metalingüísticos que o sublima case a un filme de xénero". Ledo, porén, opta por un dos primeiros traballos de Senén, Pettring (2013), pois retrata a "expulsión cara a ningures da xeración formada para ficar aquí, que a experiencia do filme amaina". Ante a diverxencia de opinións, escollemos esta última por anticipar xa os que van ser trazos da súa obra. Esta curtametraxe presenta algunhas das chaves sobre as que se construirá a longametraxe Ingen ko på isen / No cow on the ice (2015), na que seguindo o ronsel dos diarios de Jonas Mekas, relata a súa mudanza a Suecia e as dificultades de adaptación. 8. Eco / Xacio Baño / 2016 O uso que fai Baño da "palabra como porta para a intensidade da narración e a fraxilidade da memoria" decide a Chirro a incluír esta curtametraxe na lista. Pawley considéraa "o mellor filme de Xacio até o momento", xa que "comeza como o rexistro documental dunha mudanza e acaba sendo un ‘filme falado’, o relato (amargo) dunha vida a través dos diarios da nai do protagonista, Xosé Barato". E é que a premisa é real: ao desmantelar o piso o actor atopou varias caixas cos diarios da súa nai. A partir de aí, Baño decidiuse a contar a historia, co propio Barato e a súa parella Rocío como parte activa do proceso. Ledo atopa unha lectura en chave feminista, pois observa o caderno "como depósito dos silencios". Temática, por certo, que está a explorar Xiana do Teixeiro no seu próximo filme. 9. Longa Noite / Eloy Enciso / 2019 Sande vota por Longa noite (2019), de Eloy Enciso, obra que considera como unha "viaxe á fin da crueldade humana" que disecciona a ditadura franquista "nunha amálgama cativadora de oralidade, sinerxía cine-literatura, estilización e formación dun novo naturalismo capaz de prolongar os achádegos d’Arraianos" (2012). Durante a posguerra española, Anxo regresa á súa vila no interior da Galiza. Alí crúzase con outros personaxes, gañadores e vencidos dunha España dividida. Un retrato do impacto íntimo dunha guerra atravesado pola súa memoria literaria: Max Aub, Luis Seoane, Alfonso Sastre, Ramón de Valenzuela, Rodolfo Fogwill. Presenta para Ledo "o límite entre o vivido e o representado". Nesta mesma liña, supón para Chirro unha obra de gran valor político "onde as palabras buscan xustiza". Con todo, Pawley decántase por Arraianos, que marcando xa o camiño de Longa Noite, na estela do "cinema da palabra dos Straub-Huillet, "que neste caso "bota raíces na fronteira da Galiza e Portugal". 10. Lúa Vermella / Lois Patiño / 2020 Se Oliver Laxe abría o ciclo, non pode menos que pechalo outro dos buques insignia do movemento: Lois Patiño. Por iso, preferimos seleccionar un filme que verá a luz no ano que entra, en lugar de seguir a Pagán no primeiro achegamento do director á ficción: Noite Sem Distância (2015) -"estraperlo na raia seca nun mundo nocturno de cores invertidas"- ou ficar coa tamén relevante Costa da Morte. Pawley, malia haber moitos filmes de Patiño que podería incluír na listaxe, opta polo último, que se estreará este mes na Berlinale, pois "leva a súa experimentación estética sobre o corpo humano e a paisaxe cara a unha ficción de aroma mitolóxico, fóra do tempo, próxima ao horror clásico". Neste mesmo senso, Sande escolle Lúa vermella, porque entende que "conserva a capacidade poética mentres nos introduce nun conto onde o mito, a suxestión, a sutileza e o terror emerxen arredor da forza da comunidade".