As moitas e as poucas luces

O cinema alemán de vangarda tivo unha época -aló polos anos 20 e comezos dos 30, antes de Goebbles e a súa banda-, cando Ernst Lubistch xogaba cos brancos e escuros, as luces cegadoras e un branco e negro con textura que inspiraría a Woody Allen para facer Sombras e néboa, en 1991 ou a Rainer Werner Fassbinder a realizar A ansiedade de Veronika Voss (1981). Ambos demostran en cor e fotografía un contraste fulminante; o espectador, nalgúns momentos, pérdese entre a luz branca e cegadora e a escuridade case completa. Sería inevitábel, paseando por algunhas das cidades galegas a comezos de decembro, non trasladar ese contraste: luces de Nadal cada vez máis potentes, deslumbrantemente brancas e fortes, con máis gasto e maior custo ambiental son algúns dos consensos que poñen de acordo a economistas, empresarias, asociacións veciñais e defensores do ecosistema. Se o Nadal semella na nosa cultura indisociábel do consumo, as luces convertéronse en símbolo de poder e de polo de atracción turística en cidades como Vigo. O seu alcalde, Abel Caballero (PSdG-PSOE) puxo a cidade olívica no mapa grazas a uns famosos "dez millóns de luces LED" que chegaron, incluso, a crear gags propios en programas como o late night de Andreu Buenafuente, "Late Motiv". O rexedor vigués, xa en agosto deste ano, elevou a aposta que xa tomou exemplo en urbes como Málaga, Madrid e cuxo reto chegou xa á cabeza do alcalde ourensán, Xácome, que tamén en pleno verán iniciou a colocación das luces dun Nadal onde o discurso político xa entra de cotío na axenda meses antes do inicio das festas. O custo do acendido vigués, en palabras do propio alcalde, é de "30.000 euros", segundo declarou ao programa de Ana Rosa, en Telecinco -o rexedor domina a comunicación e non é infrecuente velo aparecer en directos de numerosas televisións estatais-, no mesmo programa engadiu que o sobrecusto deste ano, ocasionado polo encarecemento da enerxía eléctrica, derivaría en 15.000 euros máis na factura, gastos que cualificou de insignificantes debido ao presuposto de 264 millóns de euros que manexa Vigo, cun investimento total, en todos os custos do Nadal, dun millón de euros. Sermos Galiza intentou contactar co alcalde para poder coñecer de primeira man a súa opinión e contrastar estes datos, mais a entrevista non lle foi concedida. Todas as cidades gastan en luces de Nadal, hai un gasto medio dependendo do tamaño da cidade. Vigo gasta máis Un incremento de ingresos para o turismo "Hai que analizar que é o que queremos comparar, se analizamos canto se gasta en luces e o rendemento ou o que estamos discutindo é o gasto de Vigo, ou o maior gasto. Todas as cidades gastan en luces de Nadal, hai un gasto medio dependendo do tamaño da cidade. Vigo gasta máis. Ese gasto adicional de Vigo é eficiente en termos económicos? O que se observa en Vigo é que a ocupación hostaleira en Nadal subiu", argumenta o economista e profesor na Universidade de Santiago de Compostela (USC) Gonzalo Rodríguez, "a ocupación hostaleira é importante, é a principal compoñenda do gasto turístico. O Nadal segue achegando un mínimo cada vez máis alto, hai unha maior afluencia de turistas a Vigo que dormen na cidade, que fan compras, que son visitantes, comen alá e demais. Se analizas esa maior afluencia turística, o impacto comercial, a notoriedade que acaba gañando a cidade, o espazo que ocupa nos medios é un indicio de que a Vigo lle funciona". O economista sostén que, no caso de apostar polo turismo, "que sempre é de masas", Vigo acerta coa estratexia. "Compénsalle clarisimamente, se temos en conta que é unha cidade case sen recursos turísticos no casco urbano. O principal está fóra: as illas Cíes. Non ten un casco histórico como Santiago ou Toledo. Non ten atractivos turísticos de seu, créaos", explica o economista, que tamén alerta que, se ben o modelo de explotación turística pode reportar moitos beneficios, "é enormemente estacional". Rodríguez eleva a decisión ao tipo de modelo económico que escollemos como cidadanía e que executa a política, cunha discusión que "non é tanto unha discusión económica, é máis política", engade, e pregúntase "decidimos fomentar a actividade económica e agardar resultados ou dedicamos os fondos ás necesidades existentes? O turismo na cidade concéntrase nunhas zonas limitadas, zonas centro, con características de servizos para os turistas, que non son gozados polos residentes... Queremos turismo ou non? Se si, entón a política de cidades como Vigo é razoábel, se non o lóxico sería colocar os fondos noutras actividades". "O problema é o simbólico, coa iluminación masiva de Nadal estaslle mandando unha mensaxe ao mundo de que a luz non é un problema, que non pasa nada, que podemos manexala como nos pete", di Martin Pawley O risco de cambiar benestar ambiental por prosperidade económica Pero, argumentan científicas e asociacións de coidado do medio ambiente, o económico non é a única carta da baralla. A contaminación luminosa "é un fenómeno tan grave como a contaminación acústica, á que xa identificamos como daniña", explica Martin Pawley, divulgador en medios de comunicación sobre os fenómenos do ceo e do espazo, ademais de membro da Agrupación coruñesa ÍO. Pawley é taxante no referente ao impacto ambiental de calquera tipo de iluminación, máis alá da "anécdota" da contaminación luminosa. "O problema é a contaminación luminosa en xeral, Non é a cantidade adicional de luz que supoña, son horas e días determinados, que está mal, pero non é o máis grave. O problema é o simbólico, coa iluminación masiva de Nadal estaslle mandando unha mensaxe ao mundo de que a luz non é un problema, que non pasa nada, que podemos manexala como nos pete. No fondo trátase de asumir, de entender, a verdadeira chave: a luz, toda a luz, é axente contaminante, toda luz contamina", explica o divulgador. Pawley detalla que o respecto ás horas naturais de luz e escuridade é necesario non só para os animais do ecosistema, senón que é vital para o ciclo de descanso nos seres humanos. "Estamos cambiando as regras do xogo, iso ten consecuencias medioambientais e consecuencias para a saúde. A luz contamina, non sae gratis, como axente contaminante hai que empregalo con sentido común. Igual que hoxe en día entendemos que os combustíbeis fósiles contaminan e non entenderiamos queimar petróleo ou queimar un bosque por ocio", denuncia Pawley. A característica esencial da noite, detalla, é a escuridade, "todos os seres vivos a precisan por múltiples razóns, os animais nocturnos e diúrnos precisan a escuridade, xa que favorece o descanso, no caso dos seres humanos, por exemplo. Precisamos escuridade gradual, progresiva", comenta, polo que ten que haber unha transición cara á noite, o que consiste en convivir cunha luz intensa no día e unha diminución a medida que avanza a tarde, algo, detalla o divulgador, que precisa o noso corpo, a nosa fisioloxía, para xerar a melatonina, unha hormona indispensábel para o descanso e que é segregada na escuridade. A contaminación luminosa, expón Víctor Tilve, membro da agrupación Calidade do Ceo Nocturno, afecta á cadea trófica dos propios animais e, polo tanto, do noso hábitat e da nosa alimentación Unha contaminación luminosa que afecta a como comemos Non só os seres humanos, senón a outra veciñanza, a do resto de seres vivos do ecosistema, vese afectada por unha luz excesiva. A contaminación luminosa, expón Víctor Tilve, membro da agrupación Calidade do Ceo Nocturno, afecta á cadea trófica dos propios animais e, polo tanto, do noso hábitat e da nosa alimentación. "Cando caeron as Torres Xemelgas, en Nova York, no cráter que deixaron tras de si as autoridades erixiron dúas torres de luz. É asombrosa a cantidade de paxaros que revoan ao redor desas luces. Os paxaros guíanse polas luces, quedan atrapados alí, cegados, detendo a súa ruta migratoria", denuncia Tilve. "Hai animais que están vendo alterado o seu hábitat e funcións vitais. Isto afecta ás gaivotas, que forman parte do noso ecosistema. A iluminación despraza a insectos, e con eles os morcegos. Todo o que afecte a insectos afecta á polinización, á depredación. Numerosos animais acaban sendo depredados porque se guían polas luces para o seu primeiro voo e acaban no chan, depredados. Nós estamos interrompendo os horarios da outra xente, os animais, coa iluminación diúrna". Neste punto coincide Martin Pawley, que pon o foco no mundo dos insectos, tan pequeno e inadvertido, sobre todo, se falamos en contornas de grandes urbes. "Dos insectos dependemos para comer, son os responsábeis principais da reprodución das plantas, son os encargados de polinizar as flores, de que as plantas produzan froitos a través da polinización, permiten que a planta se reproduza e xere froitos con sementes. Plantas que imos comer nós. Un dos problemas capitais do medio ambiente actual é a caída das poboacións dos insectos". A contaminación luminosa, indica, é unha hecatombe xa que "case todo o que comemos cada día" depende directa ou indirectamente, do "traballo xeneroso dos insectos", o que inclúe vexetais que non existirían se non fose polos insectos ou carne, que tampouco existiría sen a súa presenza, "a contaminación luminosa ataca un grupo de animais que precisamos para comer", sostén Pawley. O concello da Veiga, destino Starlight dende 2014, interesouse por traballar nun modelo distinto de luces festivas, onde a cantidade foi cambiada pola calidade. Outro modelo posíbel de luces "Quen máis luces pon demostra que ten poucas luces. Por suposto que é posíbel conxugar luces de Nadal con sustentabilidade. Non só hai que ter en conta o número, senón a xestión das mesmas, a súa localización e o horario", explica a física e astrónoma Susana Malón, CEO de Lumínica Ambiental, unha empresa dedicada ao asesoramento e asesoría enerxética sobre modelos de consumo eléctrico máis eficiente. "Non ten sentido que as luces estean acesas ás dúas da mañá, salvo excepcións como noiteboa ou Noite de Reis. Ao final é o de sempre, eu son a primeira que goza do Nadal, pero non ten sentido poñer miles e miles de luminarias", expón a científica. Malón saca a relucir un modelo alternativo onde puido intervir a mediados da década pasada: o caso do concello da Veiga, na comarca de Valdeorras. Este concello, destino Starlight dende 2014, interesouse por traballar nun modelo distinto de luces festivas, onde a cantidade foi cambiada pola calidade. "O concello caeu na conta do valor patrimonial do seu ceo, a inquedanza e a súa responsabilidade por protexelo levounos a traballar con eles. Preguntaron, e moitas veces non se preguntan. E se se pregunta pregúntase ao propio instalador, algúns coñecen o estado da arte e outros non", detalla a física, "analizamos a tecnoloxía no mercado e puxemos a máis respectuosa para coa veciñanza". A alternativa na Veiga supuxo poñer luminarias eficientes pero sen apenas contaminación luminosa, expón Malón, cunha cor de luz cálida e baixa potencia, unha cor chamada PC Ámbar, "un tipo de luz que apenas contamina, en contraste coas cores más azuladas e brancas, ás que o ollo ten sensibilidade, cegan menos. Os semáforos en vermello e os verdes son un bo exemplo, fixémonos no contraste e en como percibimos cada luz, a vermella cega moito menos que a verde", explica a empresaria, que enfatiza na calidade por riba da cantidade, sendo posíbel reducir considerabelmente o número actual de LEDs despregados nas cidades galegas sen que iso supuxese unha diminución da beleza do propio espectáculo de luz, ademais de destacar o emprego de elementos ornamentais, non eléctricos, como eixo de innovación e cambio nas festas natalicias. "Coa eficacia actual de Leds podes poñer 400 coa eficacia de 600, o ollo humano aprecia a diferenza cando só aumenta o dobre de luz, hai que xogar con iso e ser responsábeis. Isto indigna, porque hai municipios pequenos que están traballando moi ben, sensibilizados coa veciñanza e o ambiente". Unha opción, di Malón, é a iluminación ornamental, "hai pouco iluminamos a ponte románica de Puente la Reina, en Nafarroa, iluminámolo de forma que a luz só vai á parte da ponte, non se escapa e a contaminación luminosa redúcese ao mínimo. A xente vai facer fotos, vai ver a ponte e non contamina. A idea non é "iluminar" a ponte, é pintala, é facela máis fermosa". O perigo, di Pawley, é chegar, en resumo, a perder, incluso, aquel ceo que Rosalía de Castro empregara para compoñer, pensar e crear as súas poesías. "Na Casa da Matanza é seguro que Rosalía observaba o ceo. O normal era miralo. Agora, na casa da Matanza non hai tanto ceo, a contaminación luminosa rouboulle o ceo a Rosalía. Igual que ela chorou polas árbores destruídas dos bosques, tamén choraría pola noite borrada da súa paisaxe, iso é importante". Os destinos "Starlight" Susana Malón, ademais de empresaria, é responsábel da denominación de destino turístico Starlight a 19 localidades do Estado español e no eido internacional. Os destinos Starlight, concedidos pola fundación homónima, destacan por un respecto ao patrimonio das estrelas, unha contemplación nítida do ceo e, polo tanto, un nivel baixo de contaminación luminosa, un tipo de turismo que busca, di a científica, a sustentabilidade. "O Estado español é o que conta con máis territorios Starlight, está estoupando o turismo astronómico de maneira moi positiva. Na Galiza temos lugares de gran visibilidade do ceo nocturno como as Cíes, A Veiga e Costa da Morte. Lamentabelmente, están asociados a esa xeografía "vaciada", mais ese tipo de turismo é respectuoso e trae riqueza, xa que é un turismo de estadía e consumo local". Oficialmente, son destinos Starlight no país o parque nacional das Illas Atlánticas -as Cíes- e o chamado "Trevinca" localizado no concello de A Veiga, que transformou o seu turismo encol desta vía.