Modernidade e tradición: o encaixe galego na moda actual

Como cada día, Norma chega ao local da avenida da Coruña, en Camariñas, ás 10 da mañá. Ao abrir a porta ve que unha das súas compañeiras da asociación xa está limpando para ter todo listo para iniciar o traballo. Ambas collen cadansúa almofada, colocan sobre elas os seus modelos de cartón e comezan a palillar. Desde ese momento, os palillos de madeira de buxo, típicos da zona, empezan a bailar entre as mans das artesás, cruzándose entre si sen descanso, até que o fío crea un tecido de fermosos motivos florais. Norma é unha das 12 mulleres que traballan na Asociación Palilleiras Puntillas de Camariñas, e que manteñen vivo o legado que súas nais, tías e avoas lles deixaron: a arte do encaixe. O encaixe na moda actual "Moitas persoas teñen a impresión de que o encaixe é unha cousa antiga, de señoras maiores, e iso hai que mudalo". Jorge de Álvarez, deseñador e estilista, asegura que, dependendo de como se integre nas prendas de vestir, o encaixe resulta unha técnica moi versátil e con gran cabida na moda actual. Con todo, advirte de que a recuperación das prendas e das técnicas históricas debe levarse a cabo con respecto. "Hai persoas ás que lles senta mal a reinterpretación de elementos típicos galegos, como os traxes tradicionais, por iso cómpre facelo con coidado", indica De Álvarez, quen se declara defensor de mesturar a cultura tradicional coa moderna para traela así á actualidade. Para a deseñadora Edith del Valle, as prendas que recollen elementos folclóricos e tradicionais reflicten unha personalidade diferente. "A moda non é só un reflexo da sociedade, senón tamén dunha mesma, é unha forma de expresión", asegura. O uso do encaixe permite que os seus deseños teñan unhas raíces que a conectan coa súa historia e coa súa propia identidade. Para Del Valle, é necesario abordar o encaixe desde unha perspectiva nova para poder integralo en maior medida nas súas creacións. "Hai que saír un pouco do común" para preservar esta técnica na actualidade "sen reducila unicamente aos vestidos de noiva ou ás prendas de festa. Debe poder utilizarse tamén no vestiario do día a día". Ambos os deseñadores concordan en que o encaixe é un tecido moi versátil, e válido para integrar en diferentes prendas, de diferentes estilos e elaborados con diferentes materiais. "Tamén se pode xogar cos grosores do fío", expón Del Valle, quen explica que, se se busca elaborar unha prenda delicada, pode empregarse un fío mercerizado -tratado para que presente un aspecto máis lustroso- e con brillo; mentres que se a intención é crear unha peza máis rústica, o adecuado sería elixir un fío máis groso, mesmo de liño. Se ben para traballar o encaixe non vale calquera material, o abano de posibilidades que ofrece resulta bastante amplo. O emprego na roupa convive con outros moitos usos, algúns moi tradicionais e outros máis innovadores. Norma Carril, palilleira e membro da Asociación Palilleiras Puntillas de Camariñas, salienta que tanto ela como as súas compañeiras pretenden non limitarse á elaboración de panos, bandexas, manteis, toallas ou sabas. "Nestes últimos anos incorporamos o traballo de bixutería", sinala, "integramos o encaixe en pulseiras, pendentes, brazaletes, colares e aneis; todo feito por nós". A asociación na que traballa Carril comezou a súa actividade en 2016 e, desde entón, as 12 mulleres que participan nela xúntanse cada día para palillar e ofrecer os seus produtos directamente ao público, sen pasar por intermediarios, ben a través de encargos ou ben expoñendo os traballos no local. O valor do encaixe Aínda que resulta interesante e estético o uso do encaixe en prendas modernas, os custos e o tempo de elaboración que a técnica require non permiten que este tecido sexa viábel no mundo da fast fashion. Na industria da moda, enténdese por fast fashion (moda rápida) aquel modelo de negocio que replica as tendencias estilísticas presentes nas pasarelas e nos deseños de alta costura para producilos en masa a un custo, e polo tanto tamén cunha calidade, moi inferior. Así, Del Valle opina que o encaixe non ten cabida nesta moda rápida, cuxa engrenaxe só pretende abaratar custos. "A produción da fast fashion está totalmente deslocalizada", mentres que o encaixe é un tecido "que se elabora aquí", con todos os valores que iso implica: a tradición, o traballo artesanal e, en consecuencia, tamén o prezo elevado. Por todo isto, a técnica habitúa estar dirixida aos deseños de autor. A este respecto, a investigadora especializada no encaixe Concepción Canoura sostén que este tecido "é algo único". Esta artesá participou na Escola Taller de Camariñas, foi directora do Museo do Encaixe desta mesma localidade e publicou varios estudos sobre esta técnica, entre os que destacan Catálogo de encaixe galego tradicional, Fíos e Cores e Raizame do encaixe galego. Actualmente, deseña e elabora de forma artesanal encaixes para roupa de crianzas. Desde a súa experiencia, Canoura asegura que, como calquera labor feito a man, o encaixe está dirixido a un público selecto "que sabe apreciar o que está vendo e comprando". Nesta liña, para Canoura o encaixe presenta tres tipos de valores: o funcional e o estético, como calquera prenda de roupa, e un valor engadido ligado á tradición, á cultura e á autenticidade. "Non é o mesmo un produto fabricado en serie que un elaborado de maneira artesanal no que a prenda se volve única", sostén. Del Valle e Canoura concordan en que o nicho de mercado do encaixe é moi reducido. "Son produtos máis exclusivos e especiais", mantén esta última. "Hoxe en día todo está fabricado en serie", polo que as prendas artesanais "dependen do valor que lle dea o cliente". De maneira que habitualmente só se recorre a este tipo de tecidos en ocasións especiais, como unha voda, un bautizo ou unha festa. "Non son prendas que se compren por comprar, só porque sexan bonitas", di Canoura, quen engade que "é un orgullo cando atopamos alguén que aprecia un encaixe e coñece todo o traballo e valor que ten detrás". O encaixe: historia e tradición Ademais do seu valor estético, o encaixe presenta unha longa historia na cultura tradicional galega. Trátase dunha técnica que consiste no entrecruzamento e torsión de múltiples fíos que, polo xeral, se traballan por pares. Esta arte conta cunha especial tradición no litoral atlántico, nomeadamente na Costa da Morte. Canoura calcula que o encaixe chegou á Galiza hai máis de 500 anos a través do Camiño de Santiago, pois, nesa altura, a súa práctica estaba moi vinculada ás ordes relixiosas. Co tempo, esta técnica foise trasladando á poboación civil até que se converteu nun medio de vida máis, mediante o cal moitas mulleres podían obter uns ingresos complementarios a aqueles que chegaban da pesca ou da agricultura. "É raro que o encaixe se fixese para uso propio, o normal era comercializalo", explica Canoura, "por iso perdurou tanto na Galiza, porque era unha forma de gañar a vida". O encaixe sempre foi, e continúa a ser, un labor maioritariamente feminino. Dado que resulta un traballo moi lento e laborioso, as mulleres reuníanse para palillar xuntas repartindo as tarefas entre elas e mecanizando así o labor para produciren máis rápido. Cada unha centrábase nun deseño ou nun tecido concreto, que repetía unha e outra vez ao longo do día. Esta forma de traballar aínda se mantén a día de hoxe. Carril pon de manifesto ao respecto que na súa asociación algunhas mulleres palillan os panos, outras os manteis, etc. Ela, por exemplo, cose as puntillas ás teas. "As funcións están repartidas para facer os encargos mellor e máis rápido", tendo en conta o tipo de traballo "que se lle dá mellor a cada unha de nós". Esta metodoloxía de traballo supuxo que o encaixe se conformase como un labor colectivo de axuda mutua entre mulleres. Así, o traballo do encaixe presenta tres vertentes diferenciadas: a económica, ao representar unha fonte de ingresos; a social, ao propiciar a reunión e a colaboración veciñal e a cultural, polo valor patrimonial que posúe. "Meu tío avó falaba coa veciñanza da aldea do lado para faceren xuntos unha palillada na que as mulleres traballaban e ensinaban os seus deseños e os mozos tocaban a pandeireta e bailaban", lembra Canoura emocionada, asegurando que "era unha forma de socialización". Na familia de Norma Carril a contribución económica desta actividade resultou vital: "miña avoa, miña nai, miña tía e agora eu, todas somos palilleiras; sempre mulleres. Durante os tempos de miseria da posguerra, o encaixe de Camariñas matou a fame en moitas casas; era palillar ou non ter que comer". Daquela, os encaixes comercializábanse nas feiras ou a través de intermediarios, chegando a enviar cargamentos de tecidos de Camariñas a Cuba, Arxentina ou México, entre outros moitos lugares. A visibilidade do encaixe a través de celebridades Nos últimos anos, na Galiza estase a experimentar unha gran corrente de posta en valor da realidade folclórica e tradicional que se incorpora ás manifestacións urbanas da actualidade, tanto na música como na moda. Importantes referentes están apostando por empregar prendas de encaixe no seu traballo ou nas súas actuacións. Un dos casos máis relevantes é o das Tanxugueiras, que desde os seus inicios incluíron prendas con este tecido nas súas propostas artísticas. Jorge de Álvarez foi o estilista de Aida Tarrío, Olaia Maneiro e Sabela Maneiro –as integrantes do grupo musical- no Benidorm Fest e noutras moitas actuacións. "O tradicional é o seu selo, xa non só pola música, senón que os seus vestiarios sempre levan un toque folclórico", explica De Álvarez. "Cando lles deseño as prendas, sempre teño en conta esa esencia". O estilista asegura que o Benidorm Fest foi unha "aventura". As tres artistas tiñan claro que querían algo tradicional pero mesturado con toques modernos. "Olaia levaba un top que parecía un dengue galego -peza do traxe tradicional similar a un mantón de pano-", indica de Álvarez; "estaba todo moi estudado". O deseñador quixo integrar o encaixe de Camariñas nas prendas das Tanxugueiras como habitúa facer nas súas creacións persoais. Así, Aida, vestiu uns pantalóns de aberturas con encaixes."Intento situar o encaixe en lugares estratéxicos de forma que, se se retirase, a prenda perdería valor e non resultaría tan vistosa". De Álvarez foi o estilista de moitas outras celebridades como Esther Estévez, Noelia Rei,Inés Hernand ou as cantantes Rozalén, Ruth Lorenzo ou Agoney, entre outras moitas. Nos seus vestiarios, adoita incluír referencias ou motivos da cultura tradicional galega. "Xa está todo inventado, por iso é interesante coller ideas xa feitas e darlles unha volta, actualizándoas, tamén co vestiario tradicional", acrecenta. O feito de que diversos referentes usen esas prendas, axuda a pór en valor "a nosa cultura" permitindo tamén que esta chegue ás novas xeracións, asegura Canoura. "As Tanxugueiras non só non se avergonzan das súas raíces e da súa terra, senón que as levan por bandeira, e iso é fundamental para visibilizar a nosa tradición". Os tipos de encaixe Existen diversos tipos de encaixe dependendo dos motivos e da dificultade da súa elaboración. A investigadora Concepción Canoura explica que en Camariñas os máis representativos son os denominados "torchóns". Trátase dun encaixe caracterizado por ser forte e groso e de patróns xeométricos. Outra tipoloxía é a coñecida como "guipures", que presenta deseños máis elaborados, habitualmente vinculados a motivos florais, e de gran dificultade. Por outro lado, os métodos de traballo e os elementos empregados non son os mesmos en todas as comarcas nas que se practica este labor artesanal. A palilleira Norma Carril indica que a almofada que empregan para palillar en Camariñas é diferente á doutras localidades. Nin redonda, nin rectangular, "a nosa almofada é alongada e conta con dous paus atravesados", ilustra. "Ademais, nós traballamos sobre un modelo de cartón, e os nosos palillos son de madeira de buxo", engade emocionada ao pór de manifesto como manteñen a tradición das súas avoas. Unha discoteca na pasarela Algúns dos deseñadores e das deseñadoras máis representativos do panorama da moda actual a nivel estatal, cualifican moi positivamente o labor que desenvolve a Mostra de Encaixe de Camariñas. O prestixioso deseñador e director da Asociación Creadores de Moda de España (ACME), Modesto Lomba, fai fincapé na importancia de que a Mostra "protexa e coide" o traballo das palilleiras. Un dos deseñadores que participará nesta 32ª edición da Mostra de Camariñas é Esteban Freiría, que presentará a súa colección 'Baila Marica', unha proposta inspirada, como el mesmo indica, no traxe do tuno, do século XV. "Reinterpreteino para facer traxes de gogó dunha discoteca". Para Freiría, a Mostra é "volver a casa", e engade que "profesionalmente supón superarme a min mesmo, intentando sempre facer unha colección que cada vez poña o listón máis alto". Con esta nova proposta, o deseñador pretende "converter a pasarela nunha discoteca de moda". A Mostra do Encaixe de Camariñas: do día 5 ao 9 As Tanxugueiras e outros referentes culturais resultan un factor esencial para que o encaixe goce dunha importante presenza na moda do presente e do futuro. Tamén resultan necesarias as iniciativas que buscan valorizar esta arte, como cursos, obradoiros e festas ou a Mostra de Encaixe de Camariñas, que ten lugar nesta vila da Costa da Morte desde hai máis de tres décadas. Así, a Mostra de Camariñas é un encontro de palilleiras que este ano decorrerá, con motivo da súa XXXII edición, entre o día 5 e o día 9 de abril. O evento, no que diversos deseñadores e deseñadoras amosan as súas creacións nas que o encaixe é o fío condutor de todas as coleccións, conta cun recoñecemento internacional e acolle delegacións estranxeiras procedentes de América e Asia co obxectivo de intercambiar coñecementos e afianzar relacións culturais.