Emilia Pardo Bazán e a Galiza

O 8 de Xuño de 1908, Emilia Pardo Bazán publica en La Ilustración Artística –revista en que colaborou con centos de artigos e periodicidade admirabelmente sostida, desde 1895 até 1916– a colaboración quincenal que levaba por epígrafe permanente “La vida contemporánea”. O artigo desta data principia cunha importante novidade, que reza así: Mis lectores encontrarán al pie de esta crónica alguna variación en mi firma. No les extrañará, si se enteraron por la prensa de que me ha sido concedido por el rey un título nobiliario. Las consideraciones á que obedeció la concesión y que verdaderamente son honrosas y halagüeñas para mí, me obligan por ley de gratitud á alterar una firma que ya ostenta pátina. El caso es que hace muchos años tengo derecho al título de condesa palatina –creo que así se dice– heredado de mi padre, y que no lo uso, sencillamente por lo habituada que me encontraba á mi nombre literario, al cual está unida la obra de mi vida entera. Hoy llega el momento de usar otro título de Castilla, que en la regia intención debe perpetuar un apellido llamado á extinguirse por ser de mujer é hija única. Mi labor ha hecho conocido ese apellido y el título lo transmitirá á mis descendientes. He aquí como estaba escrito en las estrellas que condesa había de ser, más tarde o más temprano. Y vengo á serlo porque los altos poderes de mi patria estiman la literatura en función de valor social. ¿No es mejor que si la mirasen con indiferencia ó desdén? Cualquiera opinión que profesen los lectores acerca de estos asuntos, no les impedirá reconocer que no es un paso atrás la deferencia y consideración manifestada á las letras, y á las letras cultivadas por una mujer. Por ser tan personal el asunto no insisto: mi objeto se concreta á explicar al público constante y benévolo de estas crónicas de LA ILUSTRACIÓN ARTÍSTICA el cambio en la firma del cronista (Pardo Bazán 2005: 366). A partir desta data, pois, a asinatura “Emilia Pardo Bazán” será substituída por “La Condesa de Pardo Bazán” (a súa nai xa utilizara o título como viúva de D. José Pardo Bazán). É un novo triunfo para a escritora, após anos de solicitude deste título rexio, unha vez que xa era herdeira do título pontificio que lle fora concedido a seu pai, en 1871, por Pio IX, en recoñecemento da defensa que fixera, como deputado nas Cortes, da relixión católica e dos seus privilexios. O ascenso aristocrático non finará aquí, pois tamén conseguirá o condado da Torre de Cela para o seu fillo Jaime e os seus descendentes. O rexio outorgante é Alfonso XIII, con quen EPB terá relación directa, ao igual que a tivera coa raíña rexente, Dª Cristina de Habsburgo, e con outros membros da familia real. O título ansiado culmina un proceso de ascenso social iniciado xa no século anterior e que realza aínda máis a presenza asidua da escritora nos palacios e tertulias da marquesa de la Laguna, a marquesa de Montalvo, a marquesa de Squilache, a condesa de Pinohermoso, a duquesa de Cánovas, o conde de Andrade-duque de Alba, a marquesa de Camarasa, a duquesa de Canalejas, a marquesa Rattazzi (en París), o duque do Porto, a marquesa de Alcañices... ou tantos máis. A España pode e debe ser sostida coas armas e coas letras e ela declárase servidora das segundas. Este é o mundo en que se move a escritora como muller de mundo, cortesá ou salonnière. Faino, conforme a súa personalidade, pisando forte, facéndose ver e ouvir, ligando amizades e influencias que teñen o seu vértice na corte alfonsina. Un dos seus obxectivos vitais ficou competentemente cumprido, e este novo selfie –dos moitos que prodigou ao longo da súa vida– así o reflicte. Mais a novidade realmente fascinante non reside aquí, nen sequer no inexorábel que xulga tal título (escrito estaba nas estrelas, nada menos...), senón na ligazón unívoca que estabelece a respeito do seu oficio, da súa profisión como escritora. Que os máis altos poderes de España recoñezan nela a literatura, e concretamente a feita por unha muller como ela, é signo nobilitante deses mesmos poderes, porque están a premiar un traballo continuado que ela encarece que presta un servizo social. É a súa unha literatura útil. A España pode e debe ser sostida coas armas e coas letras e ela declárase servidora das segundas. Velaquí temos expresado, sen a menor ambigüidade, a definición avant la lettre como intelectual orgánica ao servizo instrumental da monarquía felizmente restaurada e de todas as súas axencias. Ela traballou toda a vida para consolidar un sistema de ideas, valores, normas e pautas sociais e políticas que desen lexitimidade, legalidade e reforzo á clase social que (talvez por estar escrito nas estrelas tamén) debía asumir con toda a consciencia a dirección da sociedade. Non é a Condesa unha aristócrata máis, por moito que figure, como dixemos, nos círculos de maior alcurnia de Madrid. É unha muller moderna, que xulga que a aristocracia debe ser cultivada e intelixente para exercer de verdade o seu papel reitor. Admira, por isto, en Franza, os Rothschild, pois, aínda sendo de ascendencia xudea, son mecenas e altruístas protectores das artes e poñen o seu rico patrimonio ao servizo do público. Non procura só alternar cos seus pares senón ser recoñecida (a excepción naquel público) como a escritora por antonomasia. O mérito, pois, que se autoatribúe, é duplo. Ela traballou toda a vida para consolidar un sistema de ideas, valores, normas e pautas sociais e políticas que desen lexitimidade, legalidade e reforzo á clase social que (talvez por estar escrito nas estrelas tamén) debía asumir con toda a consciencia a dirección da sociedade. De onde é a escritora? A escritora é galega, para máis señas, e por moito que viva, se relacione e estabeleza en Madrid o seu centro biográfico e profisional, na Galiza é onde está a fonte da riqueza familiar, onde se debe voltar non só para a vixilar senón para descansar dos trafegos capitalinos, repoñer forzas nos balnearios, acopiar do natural abundante materia prima convertíbel en literatura e erguer, en fin, un soberbo monumento a ela mesma e a súa familia, ao converter a Granxa de Meirás nunha mansión con pretensión e trazas de castelo (nunca foi nen pareceu pazo) que rubricase o brillo da súa xinea, agora felizmente ratificada. A este afán dedicou anos até que estabeleceu nela o seu palacio particular, onde acudiron e foron convidados todos cantos persoeiros españois visitaban a Galiza e dela foron hóspedes. Misión cumprida: obxectivo Madrid, realizado; imprescindíbel na súa terra natal, como monarca intelectual en exercicio. Aquela Coruña que a comprimía e afogaba, por provinciana e sen aspiracións, rende, porén, axiña as honras que a filla tan elevada correspondían. Da rúa Tabernas a Madrid, pasando por media Europa, e cerrando o círculo no emblema maior da súa estirpe, feito pedra monumental, onde, contravindo o seu desexo, non foi soterrada. ¿O feminismo de que fai gala, como defensa racional de muller independente, como necesidade individual e como apoio instrumental da súa propria carreira, verase afectado pola ríxida estamentación social que predicou sen fisuras como modelo de organización política? ¿El terá algo a ver este percurso vital coa súa mentalidade social, coa súa visión da Galiza? Por esa Galiza do XIX transitan e traballan personalidades como as de Rosalía de Castro ou Murguía. Non vou caír na tentación de, aproveitando que o Miño pasa por Lugo, me estender no estudo de Rosalía de Castro. Teño escritos e publicados uns cantos centos de páxinas sobre a nosa escritora fundacional, e quen quixer poderá lelas, se o xulgar útil. Si é forzoso analisar que retrato biobibliográfico compuxo EPB da inauguradora da literatura galega contemporánea, porque el é semente que deitou abondosos froitos manipulados e empequenecedores. ¿O feminismo de que fai gala, como defensa racional de muller independente, como necesidade individual e como apoio instrumental da súa propria carreira, verase afectado pola ríxida estamentación social que predicou sen fisuras como modelo de organización política? Mais non adiantemos acontecementos. A grande avantaxe do estudo da personalidade e da obra inmensa e heteroxénea de EPB é, sen dúbida, a súa elocuencia, a naturalidade con que, segura de si e dos seus ditames, prodigou sentenzas, opinións, valoracións e castigos. Unha preclara intelixencia, unha vontade indesmaiábel de traballo e de intervención pública, un afán por se personar en todos os espazos marcados polo monopolio masculino... farán dela unha empresaria de si mesma, ao servizo da súa carreira e, como finalmente lle é recoñecido, porque nas estrelas estaba escrito, co carimbo nobiliar merecido por berce, por familia e por traballo cultural. Non coñeceu a España do seu tempo, desde logo, servidora letrada máis entregada e leal. *** Nas páxinas que seguen tentamos responder a dúas constantes na súa personalidade e obra sen as cais ambas son inintelixíbeis: a Galiza e as mulleres. Coidamos que é unha necesidade que tantas veces botamos en falta na crítica pardobazaniana: coñecer o XIX galego na súa especificidade, na súa historia, antes de considerar que a Galiza recollida na obra de EPB é un documento notarial. Non resistimos a tentación de nos facer eco dunha advertencia repetida nestes tempos por parte de estudiosos-as ou simples encomiastas da escritora. Hai que ler a Dª Emilia, dísenos. Sabio consello, abofé. Se fose unha compositora musical, cumpriría ouvila e interpretala. Se fose unha artista plástica, contemplala e estudala. Como se trata dunha escritora, cómpre lela. Por suposto. É o que fixemos hai moitos anos e voltamos a facer agora. O caso é que se admitan, en boa lei, leituras diversas e variadas e algunha que outra feita desde unha óptica galega diverxente da que Dª Emilia usou. Razóns de formato editorial deixan fóra das nosas posibilidades de análise moitos aspectos que poderían e merecerían ser tratados. Os dous núcleos de atención son, non obstante, dabondo relevantes como para oferecelos a quen ler na procura de utilidade e contraste, algo necesario de seu en toda empresa ou debate cultural. O meu máis vivo agradecemento ás seguintes persoas que me acompañaron nesta viaxe polo noso pasado, tan distante e, ao tempo, tan determinante, aínda, no noso presente. Por orde alfabética: Marica Campo, Manuel Castelao Mexuto, Manuel Fernández Blanco, Manuel Ferreiro, Xosé Antonio Fraga, María do Carme García Negro, Manuel Platero, Francisco Rodríguez, Olivia Rodríguez González, Elvira Sanz Gómez. A todas elas e eles, obrigada de corazón. E grazas, igualmente, ao excelente editor Henrique Alvarellos por se somar desde o primeiro momento ao proxecto e edición deste libro.